Forma w „Ferdydurke”

Jednym z najważniejszych zagadnień pojawiających się w „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza jest forma. Pod pojęciem tym skrywają się schematy, działania i postawy (gęby), które dana osoba wybiera lub przyjmuje, znalazłszy się w określonej sytuacji. Owa forma ściśle wiąże się więc z tym, co dla wielu ludzi stanowi esencję ludzkiego zycia - wchodzeniem w relacje.

Sceny i epizody ukazane w powieści Gombrowicza często są groteskowe, przerysowane. Kiedy Józio - główny bohater i narrator - przyjmuje w swym domu profesora Pimkę, wyraźnie zauważalna staje się zmiana w jego zachowaniu. Wobec starszego, doświadczonego i poważnie wyglądającego pedagoga trzydziestoletni mężczyzna przyjmuje postawę uległą, uniżoną. Nie potrafi sprzeciwić się działaniom nauczyciela, a po chwili trafia do szkoły, gdzie dołącza do uczniów szóstej klasy. Podobnie wygląda sytuacja w domu Młodziaków (bezwarunkowy kult nowoczesności zostaje sprowadzony do absurdu) i Bolimowie (napięcie między panami a chamami). Wszystko to spowodowane jest właśnie formą, która wyznacza kierunek postępowania i wytycza granice.

W swoim dziele rozpatruje Gombrowicz bardzo mocno akcentuje fakt, że człowiek pozostaje w stałych relacjach z innymi ludźmi. Sieci zależności mogą być różne, mogą zmieniać się wraz z upływem czasu. Jednakże ich stałą cechą jest forma, czyli to, co stwarza człowieka. Intuicyjnie pojęcie to, a dokładniej związane z nim nakazy i zakazy, można połączyć z obyczajowością - nakazami i zakazami usankcjonowanymi przez kulturę i obecnymi w niej od setek lat. Istnieje jednak wiele różnic między oboma terminami.

W „Ferdydurke” człowiek istnieje przez innego człowieka. Tylko wtedy jego istnienie nabiera określonych cech, które postrzegane są z zewnątrz. Przyjęcie określonej formy wynika często z oczekiwań i wyobrażeń podmiotu, a z drugiej strony sam ten fakt kształtuje je. Dlatego też, na co zwraca uwagę Gombrowicz, jednostka nigdy nie jest w pełni sobą w relacjach z innymi, zawsze dostosowuje się do jakiejś odgórnie narzuconej konwencji.

Z koncepcją formy w „Ferdydurke” wiąże się więc gorzka refleksja na temat człowieka. Z jednej strony w jego hierarchii wartości cenione są prawda i szczerość, z drugiej - nieustannie zmuszany jest on działać w sposób zaprzeczający jego autentyczności. Staje się przecież niewolnikiem niepisanych nakazów i zakazów.

W przeciwieństwie do obyczajowości forma jest dynamiczna, zmienia się w krótkich okresach. Jako przykład posłużyć może tutaj dom Młodziaków. Zuta początkowo jawi się jako doskonała projekcja marzeń jej rodziców - wyzwolona i arogancka pensjonarka, która rozpala serca starszych mężczyzn, drwiąc sobie przy tym z tradycyjnych ograniczeń. Kiedy jednak Józio odkrywa prawdę i stawia z nią Młodziaków oko w oko, forma jakby ulega przekształceniu - Zuta wraca do roli córki, a rodzice gotowi są bronić wartości i postaw, które wcześniej krytykowali.

Forma jest więc treścią ludzkiego życia, pojęciem na stałe wpisanym w jego obraz. W ostatniej scenie utworu, gdy Józio i Zosia przemierzają łąki, narrator uświadamia sobie, że nie ma ucieczki przed gębą ani drugim człowiekiem (nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia innego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki).