Człowiek XX wieku w sytuacjach ekstremalnych. Omów problem, odwołując się do lektur następujących pisarzy: T. Borowski, Z. Nałkowska, G. Herling-Grudziński, K. Moczarski, H. Krall

Druga wojna światowa (1939 – 1945) była jednym z największych kataklizmów w historii ludzkości. Obraz jej okrucieństw i wypaczeń przekazują nie tylko kroniki historyczne, ale także dzieła literackie, które stanowią ponadto refleksję nad stanem człowieczeństwa. W ekstremalnych warunkach, w rzeczywistości wypełnionej cierpieniem i zniszczeniem ludzie przejawiali różne postawy, o czym skrupulatnie informują niektórzy spośród rodzimych autorów.

Jednym z nich jest Tadeusz Borowski (1922 – 1951), który doświadczył bestialstwa wojny na własnej skórze. W 1943 został pojmany w czasie łapanki, a następnie przetransportowany do Auschwitz. Realia obozu koncentracyjnego, postawy osadzonych w nim ludzi oraz zachowania oprawców bardzo dokładnie przedstawił w swoich opowiadaniach.

Narratorem tekstów Borowskiego jest Tadek. Młody mężczyzna o biografii podobnej do autora. Nie można jednak utożsamiać go z twórcą, ponieważ jest to kreacja literacka, postać stworzona w taki sposób, by jak najlepiej oddać dewastujący wpływ lagru na człowieka.

Bohaterowie pojawiający się w poszczególnych historiach napisanych przez Borowskiego pragną jednego: przeżyć. Większość z nich odrzuca wszelkie normy i zasady, zamieniając je w obojętność i stając się milczącymi świadkami istnej hekatomby. Każde z opowiadań daje świadectwo ogromu cierpień, jaki doprowadził do porzucenia przez ludzi dotychczas uznawanych zasad. W „Proszę państwa do gazu” uderzają opisy kolejnych transportów, kobiet uciekających przed własnymi dziećmi, by ocalić życie. Porusza także bezwzględność grup dokonujących rozładunków – przecież byli więźniami obozu, wiedzieli, co czeka przywiezionych, jednak nie starali się im pomóc, wręcz przeciwnie – redukowali ich istnienie do liczby posiadanych dóbr (jedzenie, odzież itp.).

Również „U nas w Auschwitzu” ukazuje przerażającą deformację człowieczeństwa. Przytoczona zostaje tutaj historia Żyda z Mławy, który kierował selekcją ludzi wysyłanych na pewną śmierć. Obawiając się konsekwencji, nie wzbraniał się przed skierowaniem do komory własnego ojca.

Najciekawszą postacią jest wspomniany wcześniej narrator. Jawi się on jako człowiek pozbawiony skrupułów, obojętny i niewzruszony. Oswoił się z otaczającym go cierpieniem, nie próbując zmieniać okrutnych praw obozu koncentracyjnego. Często jednak przeżywał rozterki, zastanawiał się nad człowieczeństwem osadzonych (np. w listach kierowanych do ukochanej w „U nas w Auschwitzu).

„Ludzie ludziom zgotowali ten los” – takie motto poprzedza „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Zbiór ośmiu opowiadań powstał pod wpływem pracy, jaką autorka wykonywała w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Uwagę zwraca ich język – suchy, pozbawiony nacechowania emocjonalnego, relacjonujący fakty, lecz nie wartościujący ich – w ten sposób czytelnik zostaje skonfrontowany z reportażem, niemal historycznym świadectwem bestialstwa czasów wojennych.

Utwory Nałkowskiej ukazują w sposób niemal naturalistyczny ogrom cierpienia, jakie zakończyć może tylko śmierć. „Przy torze kolejowym” przedstawia żydowską kobietę – uciekinierkę z transportu. Jednak odniesione rany nie pozwalają jej na swobodne poruszanie się, przez co leży obok torów, oczekując pomocy. Ta nigdy nie przychodzi, zgromadzeni ludzie obserwują ją, bojąc się o własne życie. Tylko jeden mężczyzna postanawia kupić jej wódkę i papierosy, a następnie spełnić jej prośbę i zabić ją.

Wstrząsająca jest także historia Michała P. – bohatera tekstu „Człowiek jest silny”. Pracował on przy grzebaniu zwłok w masowych grobach. Kiedy dostrzegł ciała swej rodziny, załamał się i zapragnął śmierci, by spocząć obok najbliższych. Jednak odmówiono mu tego „przywileju”, a sam mężczyzna uciekł i przeżył czas wojennych okrucieństw.

Już sam tytuł dzieła jednego z najwybitniejszych polskich autorów XX stulecia - „Inny świat” - sugeruje, iż czytelnik zostanie skonfrontowany z przestrzenią, jakiej dotychczas nie poznał. W przeciwieństwie do autorów wymienionych wcześniej Grudziński ukazuje okrucieństwo innej strony konfliktu zbrojnego – ZSRR.

Łagier w Jercewie, do którego autor trafił w 1940 r., nie należał do tych najbardziej wyniszczających człowieka. Regulaminu przestrzegano tam z surowością, lecz warunki życia nie były tak trudne jak w innych obozach. Jednak katorżnicza praca, okrojone racje żywnościowe oraz okrucieństwo innych osadzonych wystarczały do tego, by złamać każdego człowieka i zredukować wszystkie jego pragnienia do jednego – przeżycia.

Wspomnienia Grudzińskiego dostarczają wielu przykładów ludzkich zachowań w ekstremalnych sytuacjach. Jednym z nich jest historia Kostylewa – człowieka, z którym narrator spędzał wiele czasu. Ten rosyjski młodzieniec nie potrafił pogodzić się z warunkami panującymi w łagrze i pragnął za wszelką cenę ocalić swoje człowieczeństwo. Dlatego przynajmniej raz w tygodniu celowo ranił rękę, przypalając ją w ogniu, by nie wychodzić do pracy. Kiedy przejrzano jego zachowanie, został wysłany do Kołymy, a więc miejsca, z którego nikt nie wracał żywy.

Dowodem siły jest także postawa narratora. Chcąc za wszelką cenę opuścić teren łagru (podpisanie w 1941 r. traktatu Sikorski – Majski przywróciło stosunki dyplomatyczne między Rosją a Polską), rozpoczął głodówkę, stawiając swe przetrwanie pod znakiem zapytania. Wyniszczony do tego stopnia, że trafił na tzw. „trupiarnię”, osiągnął jednak sukces i został zwolniony.

Grudziński wiele miejsca poświęcił opisom bohaterstwa i heroicznych prób zachowania człowieczeństwa. „Inny świat” nie jest jednak wolny od świadectw okrucieństwa i cierpienia (np. opowieść o Kowalu i Marusi). Mimo to autor wyraźnie podkreśla, iż ocena tych uczynków nie jest możliwa, ponieważ miały miejsce w nieludzkich warunkach, a nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu.

Polska literatura dotycząca II wojny światowej podjęła także temat jednego z kulminacyjnych momentów wojennej pożogi, mianowicie powstania w getcie i jego pacyfikacji (19 kwietnia – 16 maja 1943). Dotykające tego tematu „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego to jeden z najbardziej wartościowych przykładów literatury faktu czasu wojennego. Autor – żołnierz Armii Krajowej – osadzony został w więzieniu wraz z wysokim rangą oficerem SS - Jürgenem Stroopem, który dowodził akcją likwidacyjną warszawskiego getta.

Były nazista, siedząc w celi mokotowskiego więzienia, z chęcią opowiadał Moczarskiemu o swoim życiu, gdy ten zapewnił go, iż nie weźmie udziału w jego procesie. Pierwszym rzucającym się w oczy faktem na temat Stroopa jest to, że nie był on ani człowiekiem wykształconym, ani dobrze urodzonym. Dlaczego więc zaszedł tak daleko w strukturach nazistowskiej armii? Bezwzględnie wykonywał rozkazy, był ślepo oddany, nigdy nie miał wątpliwości natury moralnej. Z dumą opowiadał polskiemu żołnierzowi o bezwzględnej eksterminacji znienawidzonych Żydów, którzy w rozpaczy wyskakiwali z okien, by szybką śmiercią ocalić się przed gorszym losem.

Za ekstremalną uznać można także sytuację Stroopa. Wojna była przegrana, a on tkwił w więzieniu. Jednak nie porzucił głęboko zinternalizowanych poglądów, wciąż z zacięciem powtarzając hasła wywodzące się z nazistowskiej propagandy.

Odwołujące się do tych samych wydarzeń dzieło Hanny Krall – „Zdążyć przed Panem Bogiem” - oparte jest na wywiadzie z Markiem Edelmanem. Wybitny kardiochirurg i jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim opowiada o życiu na terenie tego sztucznego tworu, o swej pracy itp. Książka została napisana w 1976, a więc ponad 30 lat po akcji pacyfikacyjnej getta i powstania będącego aktem heroicznego sprzeciwu wobec okrucieństwu nazistów.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” to pozycja wypełniona oddziałującymi na emocje opisami życia w getcie. W ekstremalnych warunkach ludzie starali się zachować normalność, lecz wobec agresji znacznie silniejszego i przeważającego wroga postanowili nie czekać biernie na niesioną im śmierć, ale zapragnęli okazać wielką odwagę. Jednym z największych przywilejów było samodzielne podjęcie decyzji o śmierci, toteż większość osadzonych w getcie posiadała ampułki z truciznami, by nie pozwolić agresorowi na ostateczny triumf, nie pozwolić na bycie prowadzonym na rzeź.

Decyzja o postawieniu zbrojnego oporu nazistom była aktem heroicznym, lecz z góry skazanym na niepowodzenie. Jednak była ona konieczna, by przed całym światem pokazać sprzeciw wobec bestialskim działaniom III Rzeszy.

Druga wojna światowa przyniosła zagładę milionom istnień ludzkich, zarazem degradując wartości i wypaczając obraz świata. Dwa okrutne ustroje totalitarne, które starły się na światowej arenie, wywołały niewyobrażalne cierpienie. Ludzkość przez długi czas goiła odniesione rany, próbując w jakiś sposób wyrzucić z siebie gorycz i ból ostatnich lat. Jednym ze sposobów była właśnie literatura, jaka stała się nie tylko aktywnością twórczą, ale także historyczno – filozoficzną. W dziełach polskich twórców odnaleźć można nie tylko mnogość poglądów i doświadczeń związanych z wojną, ale także relacje z różnych przestrzeni.

Opowiadania Borowskiego ukazują degenerację wartości i ogrom okrucieństwa mający miejsce na terenie obozu koncentracyjnego. Swoistym dopełnieniem są „Medaliony” Nałkowskiej, które zdają się rozciągać rzeczywistość obozową (obojętność, strach itp.) na cały świat ogarnięty wojną. Podobną tematykę podejmuje Grudziński, jednak „Inny świat” więcej miejsca poświęca heroicznej walce z nieludzkimi warunkami. Z kolei Moczarski i Hanna Krall przekazują świadectwo o bohaterskim sprzeciwie walczących w getcie. Punktem wspólnym są postawy ludzi w ekstremalnych okolicznościach – postawy będące próbą dostosowania się do warunków i zapewnienia sobie przetrwania, stanowiące odważny akt sprzeciwu wobec okrucieństwa lub pozwalające zachować wartości i człowieczeństwo.