Rola lektur w życiu bohatera literackiego. Omów na wybranych przykładach

Książka może mieć bardzo ważne znaczenie w życiu człowieka - być dla niego przewodniczką, wsparciem w trudnych chwilach, radą w momentach niepewności. To, jakie książki czytamy, ma wpływ na nasze poglądy, postawę życiową, wiedzę. Mario Vargas Llosa sam stwierdził: „Gdyby nie dobre książki, które przeczytałem, miałbym dużo węższą wizję świata”. Nic więc dziwnego, że lektury mają też wpływ na losy i postawę bohaterów literackich.

Najbardziej chyba znanym polskim utworem, w którym znamienną rolę odgrywa książka, jest „Latarnik” Henryka Sienkiewicza. Około siedemdziesięcioletni bohater noweli, Skawiński, Polak, który całe życie przepędził szukając własnego miejsca na ziemi, wciąż tylko wplątując się w różnego rodzaju afery, trafia do Aspinwall nieopodal Panamy, gdzie obejmuje posadę latarnika. Początkowo wszystko wskazuje na to, że rutynowa praca w odosobnieniu jest ostatnim portem w życiu tułacza. Okazuje się jednak, że spokój Polaka przerwie niespodziewana przesyłka z polskimi książkami, wśród których mężczyzna znajduje „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Już samo brzmienie ojczystego języka wywołuje w Skawińskim nadzwyczajne wzruszenie, jeszcze większe zaś słowa „Inwokacji”, z którymi silnie utożsamił się stary tułacz, wciąż przecież tęskniący za ojczyzną. Jego nostalgia odradza się w momencie lektury polskiej epopei, a emocje jakie wywołuje w latarniku „Pan Tadeusz” powodują zupełne otępienie starca, które doprowadza do kolejnej jego tragedii. Okazuje się, że zapomina on, pod wpływem silnych wzruszeń, włączyć nocą latarni i o skały rozbija się łódź. Choć nikt w wypadku nie ucierpiał, to jednak starzec traci bezpieczną posadę. W rzeczywistości feralna noc była kluczowym momentem w życiu bohatera. Zetkniecie z polską literaturą prowadzi do przebudzenia silnych patriotycznych uczuć w latarniku i odrodzenia się w nim poczucia wspólnoty. Dlatego też książka pozostanie z nim już do końca, co znamionują ostatnie słowa noweli:

Biedak stracił posadę. Otwierały się przed nim nowe drogi tułactwa; wiatr porywał znowu ten liść, by nim rzucać po lądach i morzach, by się nad nim znęcać do woli. Toteż stary przez te kilka dni posunął się bardzo i pochylił; oczy miał tylko błyszczące. Na nowe zaś drogi życia miał także na piersiach swoją książkę, którą od czasu do czasu przyciskał ręką, jakby w obawie, by mu i ona nie zginęła...

Troska Skawińskiego o książkę pokazuje, jak bardzo jest ona dla niego ważna, ale jeszcze bardziej uzmysławiają nam to jego błyszczące oczy, które zdradzają jak wielką radość i nadzieję zasiała ona w sercu starca.

„Pan Tadeusz” był utworem niezmiernie inspirującym dla kolejnych pokoleń pisarzy. Poza Henrykiem Sienkiewiczem, także Stefan Żeromski potraktował to dzieło jako centralny wątek swojego opowiadania, pod tytułem „Ach! Gdybym kiedy dożył tej pociechy..”. Sam tytuł krótkiego tekstu Żeromskiego nawiązuje do „Epilogu” z „Pana Tadeusza”, w którym Mickiewicz pisał:

O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy,
Żeby wieśniaczki, kręcąc kołowrotki,
Gdy odśpiewają ulubione zwrotki
O tej dziewczynie, co tak grać lubiła,
Że przy skrzypeczkach gąski pogubiła,
O tej sierocie, co piękna jak zorze
Zaganiać gąski szła w wieczornej porze,
Gdyby też wzięły na koniec do ręki
Te księgi, proste jako ich piosenki!

Marzenie poety realizuje się w opowiadaniu młodopolskiego pisarza, w którym narrator-obserwator trafia do chłopskiej zagrody, gdzie zza węgła domu przygląda się grupie chłopów zebranych pod lipą, by wspólnie czytać „Pana Tadeusza”. Prości ludzie lekturę tę wybrali zapewne nieprzypadkowo - opisy wiejskich scenerii były im bliskie, a treści patriotyczne niesione przez Mickiewicza, najprawdopodobniej bardzo dla nich ważne, co świadczy o przebudzaniu się świadomości narodowej w prostych mieszkańcach polskiej wsi z przełomu XIX/XX wieku.

Bohaterką literacką, w której życiu lektury odgrywały ważną rolę, jest także Izabela Łęcka z „Lalki” Bolesława Prusa. Młoda, próżna arystokratka nie wyciągała jednak z lektur żadnych wartościowych wniosków. Nawet najwybitniejsze dzieła literatury gruntowały jej zastane poglądy na temat ludzkiej wartości, którą oceniała podle szlachetnego urodzenia, dworskich manier, wyglądu oraz statusu majątkowego. Prus w następujący sposób relacjonuje jej refleksje w związku z „Nieboską komedią” Zygmunta Krasińskiego:

Odwiedziny fabryki stanowiły ważną epokę w życiu panny Izabeli. Z religijną czcią czytywała ona poezje swego dalekiego kuzyna, Zygmunta, i zdawało się jej, że dziś znalazła ilustrację do „Nieboskiej komedii”. Odtąd często marzyła o zmroku, że na górze kąpiącej się w słońcu, skąd zjeżdżał jej powóz do fabryki, stoją Okopy Św. Trójcy, a w tej dolinie zasnutej dymami i parą było obozowisko zbuntowanych demokratów, gotowych lada chwila ruszyć do szturmu i zburzyć jej piękny świat.

Jak się więc okazuje, Izabela Łęcka nie znalazła w dramacie Krasińskiego żadnych głębszych treści ponad arystokratyczną niechęć do zbuntowanego gminu, która przecież jest jej od urodzenia bardzo bliska. Podobnie zresztą było z powieściami Emila Zoli, które Łęcka również chętnie czytała, a które także potrafiły poruszyć wyłącznie strunę jej próżności.

Bardzo współczesną powieścią, w której pojawia się motyw lektury w lekturze jest dzieło włoskiego pisarza, Italo Calvino, „Jeśli zimową nocą podróżny”. Jest to powieść, której narracja prowadzona jest w drugiej osobie, a bohaterem jest sam czytelnik. Początkowe stronice książki opisują przygotowywanie się Czytelnika do lektury nowo zakupionej książki oraz opisują jego prawdopodobne oczekiwania w związku z powieścią. Czytelnik przystępuje do lektury, która po okołu trzydziestu stronach się urywa. Calvino opisuje to w sposób następujący:

Przeczytałeś już około trzydziestu stron i dałeś się porwać akcji. W pewnej chwili mówisz sobie: „To zdanie wydaje mi się znajome. A nawet wydaje mi się, że już czytałem cały ten fragment.” To jasne, powracają pewne motywy, w tekst zostały wplecione powtórzenia, które mają wyrazić chwiejny ruch czasu. Jesteś czytelnikiem uwrażliwionym na te subtelności, gotowym wyłowić intencje autora, nic nie umknie twojej uwadze. Chociaż jednocześnie doznajesz uczucia pewnego rozczarowania: właśnie teraz, kiedy naprawdę zaczynałeś się wciągać w lekturę, autor czuje się oto w obowiązku popisać się jedną z pokazowych umiejętności współczesnej prozy, i powtarza cały akapit. Akapit, mówisz? Ależ to cała strona, możesz porównać. Nie różnią się nawet przecinkiem. A co dzieje się dalej? Nic, powtarza się ta sama opowieść, którą już czytałeś!

Błąd w druku wywołuje zdenerwowanie Czytelnika, który postanawia książkę wymienić. W księgarni okazuje się jednak, że cały nakład powieści ma ten sam błąd. Czytelnik wyrusza więc na poszukiwanie dalszego jej ciągu, trafiając na cały szereg innych niedokończonych tekstów i spotykając piękną Czytelniczkę, która towarzyszy mu w poszukiwaniach.

„Jeśli zimową nocą podróżny” Italo Calvino to jedna z najbardziej nowatorskich współczesnych powieści, w których książka, którą samy czytamy, jest głównym wątkiem, na którym osnuta jest cała powieść. Wykorzystanie motywu lektury w lekturze służy w tym wypadku postmodernistycznej zabawie autora z czytelnikiem.

Lektura w życiu bohatera literackiego może odgrywać różne role. Dla bohaterów opowiadań Sienkiewicza i Żeromskiego czytanie literatury narodowej wiąże się ściśle z uczuciami patriotycznymi. Zupełnie inaczej jest w przypadku Izabeli Łęckiej, której próżności nic nie jest w stanie zmienić i napełnić jej duszy głębszą refleksją i czystym uczuciem. Dla niej nawet najwybitniejsza literatura jest pretekstem do utwierdzania się w swej próżności. Książka Calvino wyłamuje się natomiast ze wszelkich schematów lekturowych - tutaj literacki autotematyzm zostaje posunięty do ostateczności, gdyż cała powieść osnuta jest wokół czytania książki przez Czytelnika, który z kolei jest głównym jej bohaterem.

Bibliografia

Literatura podmiotu

1. I. Calvino, „Jeśli zimową nocą podróżny”, Warszawa 1989 r.
2. B. Prus, „Lalka”, Warszawa 2001 r.
3. H. Sienkiewicz, „Latarnik”, w: idem, „Nowele wybrane”, Warszawa 2000 r.
4. S. Żeromski, „Ach! Gdybym kiedy dożył tej pociechy...”, Polska Biblioteka Internetowa, 24.04.2015 r.

Literatura przedmiotu

1. „Encyklopedia literatury polskiej”, pod red. E. Zarych, Kraków 2005 r.
2. D. Kozicka, M. Siwiec, A. Zawadzki, M. Urbanowski, „Słownik bohaterów literackich”, Bielsko Biała 2006 r.
3. A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”, oprac. S. Pigoń, Biblioteka Narodowa, s. I, nr 83.
4. http://pl.wikiquote.org/wiki/Ksi%C4%85%C5%BCka