Jaki obraz wsi i jej mieszkańców wyłania się z literatury i sztuki? | wypracowanie

Pierwsze szczere zainteresowanie wsią i chłopami pojawiło się w XIX wieku, w dobie romantyzmu. Romantyków inspirowały ludowe wierzenia, niesamowite podania i legendy oraz specyficzna religijność ludu łącząca wątki chrześcijańskie i magiczne. Ówcześni literaci, chętnie eksplorujący te obszary ludzkiego odczuwania, które wybiegają poza doznania zmysłowe, zafascynowani nastrojem grozy, znajdowali to wszystko w kulturze chłopów. Zainteresowania te podzielali romantycy niemieccy, jak na przykład bracia Grimm, którzy wydali pokaźny zbiór baśni ludowych oraz polscy, wśród których przodował Adam Mickiewicz.

Spośród utworów składających się na tomik „Ballady i romanse” autorstwa polskiego wieszcza, najbardziej znana jest „Romantyczność”, uznawana za tekst programowy polskiego romantyzmu. Bohaterka ballady, młoda Karusia, cierpi po stracie ukochanego Jasieńka. Jaś odwiedza ją pod postacią nocnej mary, znikającej wraz ze wschodem słońca. Obserwujący szaleństwo dziewczyny mieszkańcy wsi zaczynają wierzyć w obecność zjawy z zaświatów i proponują wspólne modlitwy. Taka postawa potępiana jest przez starca, oświeceniowego racjonalisty i empirysty, który uznaje podobne wierzenia za niedorzeczne. W obronie ludu staje jednak poeta, który widzi w wierzeniach prostych ludzi głębię, jakiej nigdy nie dostrzeże człowiek nauki. Wieś jest więc dla romantyków, jak dowodzi dobitnie „Romantyczność”, polem walki pomiędzy zwolennikami romantyzmu a umysłami oświeceniowymi – przedstawicielami minionej epoki.

Zupełnie inaczej do problemów wsi podchodzą twórcy realizmu, przeżywającego rozkwit w drugiej połowie XIX wieku. W twórczości literackiej i malarskiej doby realizmu chłopi traktowani są coraz bardziej podmiotowo. Wśród polskich powieści dojrzałego realizmu, podejmujących problematykę życia wiejskiego, przoduje dzieło Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Zainteresowanie chłopami jako ludźmi dysponującymi wrażliwością nie mniejszą od przedstawicieli wyższych sfer, a jednocześnie zahartowanych w wyniku trudów życia codziennego, biedy i ciężkiej pracy na roli, pozwala Orzeszkowej na ukazanie chłopów jako postaci bardziej realne. Z drugiej jednak strony przemycanie treści o charakterze patriotycznym i im podporządkowywanie całego dzieła powoduje, że obraz chłopów zostaje nieco zafałszowany, a oni sami potraktowani jako narzędzie do walki o wolność.

Nieco inaczej na chłopów patrzą malarze realiści. Ich dzieła, portretujące mieszkańców wsi w codziennych sytuacjach, a najczęściej przy pracy, są rzeczowe, pozbawione jakiegokolwiek dramatyzmu. Realistyczne ujęcie biedaków, którzy w skromnych, nierzadko podartych ubraniach, wykonują czynności wymagające ogromnego wysiłku fizycznego czy też zderzają się z nieszczęściami, jakie przynosi im los, robi na odbiorcy piorunujące wrażenie. Tak dzieje się, gdy patrzymy na „Kamieniarzy” Gustave'a Courbeta, „Garbusa” Ilii Riepina, „Burzę” Józefa Chełmońskiego czy też „Trumnę chłopską” Aleksandra Gierymskiego. Wszystkie te przedstawienia oddają głos mieszkańcom wsi, choć poprzez emocjonalny chłód, jaki towarzyszy im w pokonywaniu codziennych zmartwień, sprawiającym wrażenie nieco odhumanizowanych. W polskiej literaturze podobny punkt widzenia przyjmuje także Władysław Orkan, między innymi w „Komornikach”, gdzie w sposób możliwie realistyczny, momentami naturalistyczny, kreśli losy wiejskich nędzarzy.

Młoda Polska przynosi zainteresowanie wsią jako oazą piękna i spokoju. Odradzają się fascynacje folklorem, ale już nie tym mrocznym, pełnym nastroju grozy, a raczej związanym z kolorowymi strojami, wesołą muzyką chłopską, pięknym rzemiosłem i architekturą oraz prostym, wiejskim pojmowaniem rzeczywistości. Taki obraz wsi wyłania się z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego. Dramatopisarz daleki jest oczywiście od uproszczeń, sam zafascynowany wsią, będąc mężem prostej kobiety, rozumiał problemy ludzi ze wsi lepiej, niż jego koledzy po piórze. Kreując postaci młodopolan, nie szczędził im Wyspiański krytyki, pokazując jak silnie ich pojmowanie wsi jest zawężone. Typowym młodopolskim chłopomanem w „Weselu” jest na pewno Pan Młody, odpowiednik Lucjana Rydla, kochający przecież swą żonę, chłopkę szczerze, ale zupełnie nierozumiejący jej punktu widzenia. Dobitnie pokazuje to scena, w której Panna Młoda skarży się na ciasne buciki. Mąż każe jej buty zdjąć, gdyż dla niego wiejska dziewczyna pląsająca na boso jest widokiem rozczulającym, dla niej natomiast tańczenie bez butów na własnym weselu byłoby wstydliwe i narażało ją na obmowę. Mottem młodopolan mogłyby być słowa Dziennikarza wypowiedziane w rozmowie z Czepcem: „Niech na całym świecie wojna, / byle polska wieś zaciszna, / byle polska wieś spokojna”. Takie pojmowanie wsi oznacza traktowanie jej jako oazy spokoju, gdzie uciec można od miejskiego zgiełku i światowych problemów. Wiąże się to jednak z banalizowaniem wszelkich problemów mieszkańców wsi.

Chłopi poważnie zostają potraktowaniu w dwudziestoleciu międzywojennym. Pełnię wiejskich problemów ukazuje w psychologicznych opowiadaniach „Ludzie stamtąd” Maria Dąbrowska. Dla niej chłopi nie są już ani przedmiotem w rękach wyższych klas społecznych, ani też umęczonymi biedą i ciężką pracą, pozbawionymi uczuć monstrami, które każdy problem przyjmują bez emocji, lecz ludźmi z krwi i kości, którzy zaskakują złożoną psychiką, nieszablonowym myśleniem, a ich postępowanie nie mieści się w ramach prostej, czarno-białej etyki. Tak dzieje się w przypadku bohaterki opowiadania „Łucja z Pokucic”, która zdradza swego męża pod jego nieobecność oraz w historii chorego na syfilis Nikodemem z „Nocy ponad światem”. Postaci te mają silną potrzebę miłości, bezpieczeństwa, a także potrzeby erotyczne, które sprowadzają na nich problemy. Maria Dąbrowska, przyjmując chłopską perspektywę, posługując się mową pozornie zależną, naśladując język mówiony ludzi ze wsi, wtrącając sformułowania gwarowe, oddaje głos wiejskiemu bohaterowi w sposób najpełniejszy ze wszystkich znanych w literaturze dotychczas.