„Granica” jako powieść psychologiczna

„Granica” Zofii Nałkowskiej jest powieścią o kompozycji retrospektywnej. Tragiczny koniec kariery obiecującego Zenona Ziembiewicza staje się w dziele punktem wyjścia do poszukiwania jego przyczyn, co jest ściśle związane z analizą psychologiczną poszczególnych postaci. Narrator nie poprzestaje bowiem na suchym relacjonowaniu faktów, ale stara się ukazać czytelnikowi najważniejsze motywy działania bohaterów. Właśnie dlatego „Granica” uważana jest za jedną z najwybitniejszych powieści psychologicznych w historii polskiej literatury.

Fabuła „Granicy”, co zostało już wspomniane, skonstruowana została w oparciu o mechanizm inwersji czasowej. Dążąc do wyjaśnienia wydarzeń, które pewnego dnia miały miejsce w magistracie, narrator przytacza najważniejsze fakty z życia bohaterów. Dominującą zasadą nie jest jednak chronologia - postać opowiadająca koncentruje się na epizodach o szczególnym znaczeniu, tych mających wpływ na wybory bohaterów. Część zdarzeń zostaje natomiast przemilczana.

Uderzające jest prowadzenie narracji w sposób, jaki można nazwać równoległym. Czytelnik ma okazję dogłębnie poznać światopogląd, uczucia i emocje każdego z głównych bohaterów, patrząc na świat ich oczyma (ważną rolę odgrywa tu mowa pozornie zależna). W ten sposób ukazuje autorka różnice istniejące między bohaterami zarówno w kwestii samej odporności psychicznej, jak i ich światopoglądzie.

Bardzo ważną cechą „Granicy” jako powieści psychologicznej jest sposób, w jaki narrator przedstawia działania bohaterów. Każdy wybór dokonany przez książkowe postacie zdaje się być uzasadniony długim łańcuchem przyczyn. Dawne doświadczenia nie giną, nie zostają wymazane z pamięci, wręcz przeciwnie: wciąż wpływają na życie bohaterów, często najgłośniej krzycząc w najmniej odpowiednich momentach. Elżbieta Biecka, w której pamięci odcisnął się nieistniejący obraz jej rodziny z lat dziecięcych, marzyła o tym, by rodzina stworzona przez nią była silna i wiodła spokojne życie. Zenon Ziembiewicz - tak bardzo kiedyś cierpiący z powodu zdrad ojca - chciał wystrzegać się błędów zaobserwowanych w młodości. Nie potrafił jednak czynić tego na tyle skutecznie, by dotrzymać wierności Elżbiecie.

Zaakcentowanie związków między dzieciństwem, okresem dorastania i rodziną a późniejszym obrazem człowieka zbliża powieść Nałkowskiej do psychoanalizy, w której wielokrotnie zaakcentowane zostały związki przeszłości z przyszłością. Postacie pojawiające się w dziele często wracają wspomnieniami do minionych lat. Każda z nich inaczej postrzega ten czas. Dla Zenona okres spędzony w Boleborzy jest źródłem bolesnych doświadczeń, Elżbieta z kolei wciąż żałuje wielu lat rozdzielenia z matką.

„Granica” jest powieścią wielowymiarową. Porusza ona zarówno tematykę społeczną (fragmenty utrzymane w poetyce realistycznej), jak i stanowi głęboką analizę ludzkiej psychiki oraz refleksję nad człowieczeństwem. Jedną z kluczowych kwestii podjętych przez autorkę jest problem postrzegania przez ludzi świata i siebie samych. Nierozłącznym pytaniem zdaje się być więc rozgraniczenie, który obraz jest prawdziwy - ten będący własną projekcją czy ten wynikający z opinii innych. Nie można jednak liczyć na bezpośrednią odpowiedź. Losy Zenona, Elżbiety i Justyny udowadniają, że perspektywy te mieszają się i przeplatają.