Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska świadectwem obyczajów w epoce baroku

„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska napisane zostały najprawdopodobniej w okresie pięciolecia między 1690 a 1696 r. Obejmują one wydarzenia rozgrywające się na przestrzeni od 1655 do 1688 r., a w ich skład wchodzą zarówno opisy życia żołnierskiego (do 1666), jak i ziemiańskiego. Wpisują się więc w okres panowania na ziemiach polskich baroku, czyli nurtu ideowego, który nastał po renesansie.

Dzieło szlachcica – żołnierza opublikowane zostało dopiero w 1836 r., dzięki staraniom hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Szybko doceniono jego nieprzeciętną wartość historyczną, odnajdując w nim cenne źródło informacji na temat życia w XVII wieku na terenach Rzeczpospolitej. „Pamiętniki” stały się nawet inspiracją dla rozwoju nowego, charakterystycznego dla polskiej literatury gatunku, czyli gawędy szlacheckiej.

Narrator dzieła Jana Chryzostoma Paska (tożsamy z autorem) daje się poznać jako wnikliwy obserwator i pieczołowity kronikarz. Rozgrywające się wydarzenia opisuje z zacięciem, uwzględniając szerokie tło, wprowadzając różnorodne dygresje i fragmenty o charakterze humorystycznym. Równocześnie nie koncentruje się on na najważniejszych wydarzeniach, wzbogacając całość o liczne epizody niebędące doniosłymi momentami historycznymi, lecz pełniącymi funkcję obrazową i przedstawiającymi ówczesne realia życia.

We fragmencie poświęconym wojnie z Moskwą (rok 1660) narrator z wielką starannością ukazuje nową i praktyczną modę wojskową, która przejawiała się w szyciu krótszych sukni oraz zakładaniu butów z wysokimi cholewami. Wspomina także o drewnianych trzewikach, jakie przywiózł dla ukochanej (z obuwiem tego rodzaju spotkał się w Danii). Z kolei w czasie opisu pobytu w żołnierskim obozie autor ukazuje panujące tam zasady, skłonności do pijaństwa, zwad i konfliktów. W końcu sam staje się uczestnikiem krwawego starcia, jakich, dodaje, nie brakowało wśród zgromadzonych.

Opisy rozmaitych zwyczajów i obyczajów pojawiają się we wszystkich częściach dzieła Jana Chryzostoma Paska. W tej poświęconej życiu żołnierskiemu często wiążą się z wojną, sztuką jej prowadzenia oraz politycznymi zawiłościami. Natomiast w „ziemiańskiej” więcej miejsca poświęcone zostało codziennym problemom ówczesnego szlachcica. Zatem w „Pamiętnikach” jako całości ukazane zostały sejmy, narady, procesy, obchody świąt, ceremonie itp. Ponadto urozmaicają je opisy podróży do zagranicznych krajów, na których terenie Pasek także zaobserwował wiele interesujących rzeczy.

Warto także zaznaczyć, iż narrator opisuje różnorodne wydarzenia z perspektywy indywidualnej. Nie sili się on na obiektywizm, lecz patrzy na świat jako szlachcic – z wszystkimi wadami i zaletami tego spojrzenia. Bardzo często posługuje się on makaronizmami, nierzadko odwołuje się do Boga oraz zdaje się przejawiać charakterystyczną dla barokowego sarmaty megalomanię.

„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska zdecydowanie należą do najbardziej cenionych dzieł literackich epoki baroku. Ich zróżnicowana kompozycja (w obrębie dzieła znajdują się różne gatunki, także poetyckie), bogactwo językowe oraz waga historyczna w dużej mierze rekompensują brak wartkiej i porywającej fabuły, przesuwając uwagę odbiorcy na inne aspekty – w tym opisy życia prowadzonego w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej.