Barok

Nazwa epoki pochodzi od włoskiego słowa „barocco”, co oznacza dziwny, przesadny, napuszony lub perła o nieregularnych kształtach.  Zaczęto wyznawać wtedy zasadę: zadziwić i zaskoczyć.

Barok zrodził się na gruncie nauk plastycznych i uznany został za epokę gorszą w obliczu renesansu.

Ramy czasowe

Barok trwał od połowy XVI do końca XVII w. Natomiast w Polsce pojawia się w ostatnim dwudziestoleciu XVI w. i trwa do XVIII w.  Wyróżnić można trzy fazy baroku:

• Pierwsza faza trwała od lat osiemdziesiątych XVI w. do lat dwudziestych XVII w. Nowe tendencje współistniały z ideami renesansowymi.
• Faza baroku dojrzałego – między latami dwudziestymi a siedemdziesiątymi XVII w. Dochodzi wtedy do nasilenia kontrreformacji.
• Faza trzecia pomiędzy osiemdziesiątymi latami XVII w. a trzydziestymi XVIII w. Następuje upadek polskiej kultury.

Kontrreformacja

Kontrreformacja rozpoczęła się już u schyłku renesansu. Pojawiały się  postawy ksenofobiczne oraz obawa o losy Rzeczpospolitej, która narażona była na kryzys, gdyż wskazywały na to wolne elekcje.

Kryzys humanizmu

W okresie baroku człowiek staje się zagubiony i nieszczęśliwy.  Nie wie, czy ważniejsze jest zainteresowanie Bogiem, czy człowiekiem.

Barok w Polsce

Za prekursora baroku polskiego uznaje się Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Stworzył on cykl sonetów, które ukazywały wewnętrzne rozerwanie człowieka, pomiędzy ciałem a duszą.

Literatura barokowa

W epoce baroku forma była bogata i kunsztowna, a zatem ważniejsza niż treść. Wyznawano wtedy zasadę: Przerost formy nad treścią.

Literatura tego okresu była początkowo skomplikowana i skierowana do wykształconego odbiorcy.  Oparta była często na koncepcie, czyli na jakimś zaskakującym pomyśle. Często stosowano przy tym tzw. poetykę paradoksu, realizowaną w puencie utworu poetyckiego.

Za mistrza konceptu uznano włoskiego twórcę Giambattisty Marina, według którego w poezji istnienie tylko jedna zasada: łamanie wszystkich zasad.  Doczekał się on grona naśladowców, dlatego też nurt zapoczątkowanej przez niego poezji nazwano „marinizmem”.

Literatura barokowa często opierała się na kontrastach: przeżycia duchowe mieszają się ze zmysłowymi, religijność z erotyzmem itp.

Literaturę baroku możemy podzielić na dwa nurty:

• Nurt dworski, tworzony przez szlachtę i dotyczący dworu; teksty były lekkie, zabawne, poruszały problem miłości, erotyki. Twórcy tego nurtu bawili się słowem, a wśród nich byli: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski.
• Nurt ziemiański związany ze wsią. W tekstach pojawiała się pochwała wsi oraz krytyka, skonstruowana np. przez Wacława Potockiego.

Literaturę barokową w Polsce tworzyła elita intelektualna: Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Maciej Kazimierz Sarbiewski,  Szymon Szymonowic, Łukasz i Krzysztof Opalińscy, Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski oraz Daniel Naborowski. Na przełomie XVI i XVII w. popularni byli: Hieronim Morsztyn i Szymon Zimorowic.

Po „potopie” szwedzkim, w drugiej połowie XVII w., kultura i literatura polska zamknęły się na wpływy europejskie. Rozwijały się wtedy w myśl katolicyzmu i sarmatyzmu.

U schyłku XVIII w. ogromną sławą cieszy się Józef Baka.

Sarmatyzm

Idea sarmatyzmu wiąże się z nieuzasadnionym historycznie przekonaniem o wywodzeniu się szlachty polskiej ze starożytnego plemienia Sarmatów, których cechowała: odwaga, dzielność, patriotyczna postawa.  W zamierzchłych czasach podbili oni ziemię nad Wisłą. Taką koncepcją szlachta polska tłumaczyła swą wyjątkową pozycję. Postawa taka dotyczy wyłącznie szlachty i wiązała się z przekonaniem o wyższości narodu polskiego.