Renesans

Epoka renesansu zwana jest także „odrodzeniem”. Oba terminy odpowiadają francuskiemu słowu „reneissance”.

Kolebką odrodzenia były Włochy, gdzie w XIV wieku narodziła się myśl humanistyczna.  W pozostałych krajach Europy, początki renesansu przypadają na XV-XVI w.

Nazwa „odrodzenie” odnosi się do pierwszej epoki historycznoliterackiej, czyli antyku. Będzie to zatem odrodzenie starożytności. Epoka renesansu jednocześnie wiąże się z upadkiem paradygmatów średniowiecznych, m.in. teocentryzmu. Renesans będzie zatem epoką kontrastową do średniowiecza, a nawiązującą do starożytności.

Ramy czasowe renesansu

Za początki renesansu w Europie uznaje się połowę XIV w., a za koniec XVI w. Początki polskiego renesansu przypadają  na połowę XV w., a jego apogeum na 1543 r. (opublikowanie dzieła Mikołaja Kopernika oraz utworów Mikołaja Reja). Za koniec renesansu w Polsce uznaje się 1584 r., czyli datę śmierci Jana Kochanowskiego.

Humanizm

Poprzez zainteresowanie antykiem, wzrosła także inspiracja filozofią, dzięki czemu rozwinęła się myśl humanistyczna. Zatem – w przeciwieństwie do średniowiecza – zainteresowano się antropocentryzmem, stawiającym człowieka w centrum zainteresowań. Renesansowy humanizm odwoływał się do myśli Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.  Poszukiwano wiedzy o człowieku; rozwijały się nauki humanistyczne, m.in.: literatura, sztuka, filozofia; nawiązywano także do antycznych koncepcji filozoficznych: epikureizmu i stoicyzmu.

Humanizm polski

Początki polskiej myśli humanistycznej sięgają działalności Grzegorza z Sanoka oraz twórczości literackiej Klemensa Janickiego czy Biernata z Lublina.

Ważnymi twórcami tego nurtu byli: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic czy Andrzej Frycz Modrzewski, którzy chętnie sięgali po antyczne wzorce.

Reformacja

Kluczową rolę dla rozwoju epoki odrodzenia miała reformacja.  Wiązała się ona z upadkiem moralnym papiestwa w Kościele rzymskokatolickim w XVI w. Początki reformacji łączą się z wystąpieniem Marcina Lutra, który sprzeciwił się odpustom, głosząc zasadę fiducji. W jej myśl wiara miała być wyrazem ufności w zbawienie, do którego nie trzeba spełniać dobrych uczynków. Sprzeciwił się on także kultowi świętych i relikwii oraz celibatowi.  Proponował poszukiwanie prawd w Biblii, zamiast w naukach Kościoła.  Reformacja doprowadziła do rozbicia jedności wyznaniowej w  Europie.

W Rzeczpospolitej reformacja nie miała gwałtownego przebiegu. Wspominana była ona głównie w różnych dyskusjach.  Rzeczpospolita, nazwana państwem bez stosów, wyróżniała się wielowyznaniowością: katolicyzm, prawosławie, islam. Kontrofensywa kościoła spowodowała znaczne osłabienie reformacji

Kształt kultury

W Rzeczpospolitej doszło do unowocześnienia. Nastąpił także rozwój drukarni i druku, osiągnięcie wysokiego poziomu nauczania przez krajowe uczelnie, głównie przez Akademię Krakowską, która stanowiła źródło humanizmu.
Zaczęła się rozwijać również twórczość w języku ojczystym, ale współistniała nadal z językiem łacińskim. Sięgano także po antyczne gatunki literackie, wśród których odnaleźć można:

• Elegie (tworzone m.in. przez Jana Kochanowskiego i Klemensa Janickiego),
• Sielanki (wyrosłe z bukolików; tworzyli je Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic),
• Pieśni (inspiracją do ich powstania były wszystkie księgi „Pieśni” Horacego),
• Treny (pisane przez Jana Kochanowskiego, wywodzące się od antycznych epicedium),
• Fraszki (wzorowane na anakreontykach i pieśniach biesiadnych),
• Tragedie antyczne  („Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego”).

Okres renesansu ukształtował także zupełnie nowe gatunki, które miały wpływ na rozwój literatury europejskiej.  Wyrosły one za sprawą postępu w piśmiennictwie. Wyróżnić możemy:

• Dramat nowożytny (twórczość Wiliama Shakespeare’a, która miała wpływ na narodziny teatru elżbietańskiego. Jego utwory wiązały się bowiem z epoką Elżbiety I, kiedy rozwijała się twórczość dramatyczna),
• Sonety włoskie („Sonety do Laury” Francesca Petrarki),
• Powieść nowożytna („Don Kichote” Miquela Cervantesa),
• Moralitet („Kupiec” Mikołaja Reja),
• Dialog („Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem” Mikołaja Reja).