Średniowiecze jest drugą epoką literacką, następującą po starożytności. Przejście pomiędzy epokami jest płynne, jednakże względem siebie są one kontrastowe. W średniowieczu bowiem dominującym hasłem było „memento mori”, czyli ‘pamiętaj o śmierci’.
Średniowieczna wizja śmierci zwracała uwagę na kruchość i przelotność życia ludzkiego oraz konieczność życia w zgodzie z boskimi przykazaniami. Ludzie średniowieczni mieli świadomość nieuchronności śmierci.
Charakterystyczny dla tego okresu był także teocentryzm, czyli stawianie Boga w centrum zainteresowań.
Przez długi czas, średniowiecze było uważane za epokę ogólnego zacofania. Obecnie jednak ważność tego okresu zostaje przywrócona.
Nazwa epoki pochodzi od „wieków średnich” i jest jednym z najdłużej trwających okresów, przez co charakteryzuje się niejednolitością.
Granice czasowe epoki
Średniowiecze trwało ok. 9-10 wieków, od 476 (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego) do 1492 roku (odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba). Epokę tę możemy podzielić na trzy etapy: średniowiecze wczesne, dojrzałe i późne.
Wzory i ideały człowieka
W okresie średniowiecza popularnym gatunkiem była literatura parenetyczna, która przekazuje pewne wzorce osobowe, godne naśladowania. Często ma ona charakter opowieści biograficznych, wychowawczych lub prezentujących ogólny wzorzec pewnej grupy. Rozwijała się już w starożytności, jednak apogeum popularności przypada na okres średniowiecza.
Literatura parenetyczna okresu średniowiecznego prezentuje kilka ideałów człowieka. Wśród nich wyróżniamy ideały świeckie: władca (np. Bolesław Krzywousty) lub rycerz (np. Roland) oraz ideały religijne: święty lub asceta (np. św. Aleksy).
Asceta to człowiek, który żyje w ascezie. Ludzie tacy wyrzekali się dóbr doczesnych na rzecz umartwiania siebie i własnego ciała, by móc duchowo się doskonalić.
Rycerze średniowieczni trzymali się ściśle określonych zasad i przestrzegali kodeksu honorowego. Ważna była postawa mężczyzn wobec kobiet, gdyż rycerze szukali wybranki swego serca, a ich miłość często wystawiana była na próby i długotrwałe rozstania.
Ponadto rycerze prowadzili życie religijne: nowo pasowany rycerz musiał się modlić, unikać pychy i bronić kościoła. Jeśli rycerz zgrzeszył, zobowiązany był odkupić swoje winy poprzez wstąpienie do klasztoru u schyłku życia lub musiał zostać przyobleczony w mnisi habit tuż po śmierci.
Co więcej, rycerze średniowieczni musieli być hojni i wiernie służyć władcy. Nie mogli dopuścić się żadnej krzywdy na jego ciele, posiadłości lub honorze. Byli także zobowiązani do odczuwania wdzięczności wobec osoby, która ich pasowała.
Obyczaj rycerski nakazywał, by po wygranej walce spędzić cały dzień na polu bitwy, by zaznaczyć, kto jest władcą pobojowiska oraz wyrazić gotowość do podjęcia kolejnego pojedynku. Pojedynki odbywały się na koniach, które odgrywały ważną rolę wśród rycerstwa średniowiecznego.
Rycerz musiał być także dobrze urodzony lub wykazywać się szczególnymi sukcesami bojowymi. Co więcej musiał on emanować urodą i wdziękiem, a ważnym elementem była zbroja. Istotę ideału rycerskiego stanowił także kult siły, ponieważ dawała ona możliwość udźwignięcia zbroi, która ważyła około 60-80 kilogramów.
W grupie rycerskiej ogromną rolę odgrywała odwaga. Oskarżenie o tchórzostwo było ogromną oblegą, a wycofanie się z walki prowadziło do załamania jej strategii. Równie ważna była solidarność wobec bliskich, która nakazywała pomszczenie ich krzywdy (głównie krzywdy swoich braci). Pojawiał się także inny rodzaj solidarności – rycerstwa w ogóle.
Walka rycerzy odbywała się w duchu fair-play. Nie wolno było godzić w tył przeciwnika, natomiast gdy jeden z rycerzy spadł z konia, drugi również musiał z niego zejść i walczyć na ziemi.
Literatura średniowiecza
Literaturę średniowieczną możemy podzielić na dwie grupy:
• Hagiografia (literatura religijna) obejmowała żywoty świętych i męczenników, legendy o świętych oraz pieśni religijne.
• Histografia (literatura świecka) zawierała kroniki i roczniki, pieśni rycerskie, romanse rycerskie i miłosne oraz lirykę miłosną tworzoną przez trubadurów (wędrownych pieśniarzy).
W okresie średniowiecza pojawiły się także charakterystyczne gatunki:
• Apokryfy przedstawiające nieznane epizody z życia Chrystusa, Marii i świętych.
• Literatura pasyjna, która skupiała się na rozważaniach nad męką Pańską.
• Poezja maryjna, odzwierciedlająca literackie obrazy Marii. Mogła być też formą kultu maryjnego.
• Chanson de geste, czyli epika rycerska opowiadająca o czynach rycerzy.
• Romanse rycerskie, których głównym wątkiem jest wierność ukochanej lub wędrówka w poszukiwaniu źródeł wiary.
Literatura średniowieczna była rękopismienna i powstawała głównie w języku łacińskim. Jej twórcy byli anonimowy, gdyż teksty zazwyczaj przekazywano z ust do ust. Ponadto autorom nie zależało na rozgłosie, gdyż utwory miały na celu wyrażenie pewnych prawd.
Śmierć była jednym z tematów, które znalazły się w kręgu zainteresowań ludzi średniowiecznych. Świadomość śmierci była wyrażana w zwrocie „memento mori”. Motyw ten przenikał także do literatury. Wizja śmierci przedstawiana była w alegorycznej postaci: rozkładająca się kobieta z kosą. Wtedy też narodził się motyw „danse macabre”, a zatem ‘taniec śmierci’. Przedstawiony jest on w postaci korowodu trzymających się za ręce ludzi, którym przewodzi śmierć.
Filozofia średniowieczna
Franciszkanizm zapoczątkowany przez św. Franciszka z Asyżu. Polegał on na wyznawaniu radosnej wiary, pełnej prostoty, płynącej z afirmacji świata. Najważniejsze wartości dla tego nurtu to: braterstwo, miłosierdzie i ubóstwo.
Gradualizm utworzony został przez św. Tomasza z Akwinu. Wprowadził on hierarchiczną strukturę wszechświata, dzieląc stworzenia według stopnia doskonałości. Doktryna ta kultywowała także świętych i Marię. Św. Tomasz głosił także ideę koherencji pomiędzy duchem a materią. Takie spojrzenie na świat propagowali dominikanie i franciszkanie.
Scholastyka, której przedstawicielem był Abelard z Paryża. Nauka ta polegała na rozumowym udowadnianiu dogmatów. Wiązała się ona więc z badaniem zgodności wiary z rozumem.
Augustynizm to światopogląd uznawany przez św. Augustyna, który dzielił wszechświat na państwo Boże, do którego dążą ludzie oraz świat doczesny, gdzie człowiek przygotowuje się do uzyskania wiecznego zbawienia.
Rozwój języka polskiego w tekstach
Za początki piśmiennictwa polskiego uznaje się moment przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I. Wtedy też do kraju przybywa duchowieństwo, które potrafi posługiwać się łaciną w formie piśmiennej.
Ok XI-XII w. Polacy zaczynają tworzyć literaturę w języku łacińskim. Możemy ją podzielić na trzy etapy, ze względu na stopień występowania w niej zwrotów w języku polskim:
I etap – w tekstach w języku łacińskim zaczynają pojawiać się pierwsze słowa w j. polskim (imiona, nazwy miast).
II etap – w utworach łacińskich pojawiają się pierwsze zdania. Za pierwsze zdanie w języku polskim uznaje się stwierdzenie, które odnaleziono w „Księdze henrykowskiej”:„Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj” ‘daj ja pokręcę (popracuję), a ty odpoczywaj’.
III etap – pojawienie się pierwszego tekstu w języku polskim – „Bogurodzicy”
Zabytki języka polskiego
• Geograf Bawarski (ok. 845 r.) spisany przez Ludwika Niemca. Dokument zawierający nieliczne nazwy polskie (dotyczące plemion słowiańskich).
• Dagome iudex (990 r.) to dokument, w którym Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieża. Odnaleźć w nim można nazwy miejscowości polskich.
• Kronika Thietmara (1000 – 1015 r.) opisuje walki polsko-niemieckie i zawiera kilka polskich nazw.
• Bulla gnieźnińska (1136 r.) to dokument, w którym papież Innocent II bierze pod opiekę dobra arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. Pojawiają się w nim pierwsze słowa polskie (ok. 410). Były to nazwy miejscowe, posiadłości oraz nazwiska chłopów.
• Księga henrykowska (XIII w.) – odnaleziono w niej pierwsze zdanie w języku polskim: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.
• Bogurodzica (XI – XIII w.) – pierwszy tekst w języku polskim.
• Kazania świętokrzyskie oraz kazania gnieźnieńskie (XIV oraz XV w.) – to dwa kontrastowe teksty. Świętokrzyskie były pisane językiem literackim i przeznaczone były dla wykształconych odbiorców. Natomiast gnieźnieńskie pisano językiem prostym i adresowano je do ludu.
• Psałterz floriański (koniec XIV w.) to zbiór psalmów pisanych w języku polskim, łacińskim i niemieckim.
• Biblia królowej Zofii (1455 r.), zwana też szaroszpatacką to polskie tłumaczenie Starego Testamentu, zapisane dla królowej Zofii.
• Poezja Słoty (początek XV w.) zawiera wiersze w języku polskim, m.in. „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów” oraz „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”.
• Jakub Parkoszowic – „Traktat o ortografii” (ok. 1440 r.) to łaciński tekst, który zawiera pierwsze zasady ortografii polskiej.
• Legenda o świętym Aleksym (II połowa XV w.).
• Teksty modlitw (ok. XV w.): „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario” i „Wierzę w Boga”.
• Psałterz puławski (XV/XVI w.) – teksty psalmów w języku polskim wraz z ich interpretacją.
• Biernat z Lublina – „Raj duszy” (1513 r.) – pierwsza drukowana książka w języku polskim.
Początki romantyzmu widoczne są już w epoce poprzedniej. W oświeceniu pojawia się nurt zwany sentymentalizmem który porusza problem uczuć. Romantyzm ma dwojakie...
Literatura okresu współczesności została wyznaczona przez wydarzenia historyczne: II wojna światowa okres po zakończeniu wojny i rozrachunek z przeszłością czas...
Ramy czasowe Czas trwania XX-lecia międzywojennego obejmuje okres pomiędzy I a II wojną światową. To pierwsza epoka której granice czasowe są tak wyraźnie zarysowane....
Młoda Polska bywa nazywana także modernizmem. Nazwa ta podkreślała nowe poglądy i realizacje artystyczne. Modernizm czasem bywa definiowany także jako faza wstępna Młodej...
Epoka renesansu zwana jest także „odrodzeniem”. Oba terminy odpowiadają francuskiemu słowu „reneissance”. Kolebką odrodzenia były Włochy gdzie w...
Nazwa epoki pochodzi od włoskiego słowa „barocco” co oznacza dziwny przesadny napuszony lub perła o nieregularnych kształtach. Zaczęto wyznawać wtedy zasadę:...
Pozytywizm to epoka która miała na celu odbudowę i wzmocnienie kraju poprzez wykształcenie ludzi. Termin „pozytywizm” został wprowadzony przez Auguste’a...
Antyk inaczej nazywany starożytnością jest najstarszą epoką wyróżnianą w historii literatury niemniej jednak późniejsi twórcy (w tym współcześni)...