Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – opracowanie, interpretacja i analiza

Geneza

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” została odnaleziona w rękopisie z 1463 roku, stanowiącym kopię oryginału z połowy XV wieku. Nieznany jest nam autor tego wierszowanego dialogu, jednak na podstawie niektórych sformułowań kojarzonych przez językoznawców (mam tu na myśli przede wszystkim Witolda Taszyckiego) z regionem Mazowsza, autor najprawdopodobniej pochodził z tego właśnie terenu i tam też pewnie powstał tekst. Według sugestii Elwiry Buszewicz, znawczyni literatury staropolskiej, autor był zapewne ubogim mnichem, co tłumaczy jego wyjątkową pochwałę osób tego stanu obecną w utworze. Znajdujący się w oryginale dopisek „Prologus” wskazuje na to, iż utwór mógł być przeznaczony dla adaptacji scenicznych. Trudno z perspektywy czasu znaleźć więcej szczegółów na temat okoliczności powstania utworu, zwłaszcza że i sam oryginał zaginął podczas II wojny światowej.

Czas i miejsce akcji

Można przypuszczać, że ze względu na umoralniający charakter tekstu, sytuacja przedstawiona w utworze rozgrywa się w czasach współczesnych autorowi, gdyż zadaniem dialogu było przede wszystkim oddziaływanie na ówczesne społeczeństwo, a przytaczane przez Śmierć egzemplifikacje dotyczą ówczesnych problemów o charakterze społeczno-obyczajowym. W jakimś stopniu jednak, jako utwór bazujący na chrześcijańskich dogmatach wiary, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” ma paraboliczny charakter i stanowi uniwersalną przestrogę dla grzeszników. Miejsce akcji jest bliżej nieokreślone, wiadomo jedynie, iż akcja rozgrywa się w kościele, na początku w towarzystwie innych modlących się, później wyłącznie z udziałem mistrza i Śmierci, którzy pozostają do końca głównymi bohaterami.

Motywy

Motyw śmierci realizowany jest w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią” poprzez symboliczny „taniec śmierci”, zwany również „danse macabre”, w którym uosobiona śmierć zabiera ze sobą do tańca ludzi różnych stanów, różnych płci, w różnym wieku. Upiorna bohaterka średniowiecznego utworu wymienia całą listę osób, które idą z nią w pląsy i giną spod jej kosy. Taki sposób przedstawiania śmierci zwraca uwagę na to, iż wszyscy ludzie w jej obliczu są równi. Co więcej, zgodnie z wiarą chrześcijańską, co też podkreśla Śmierć z utworu, nagroda po śmierci czeka tych, którzy żyli w ubóstwie i do końca zachowali pokorę.

Motyw przemijania jest silnie związany z motywem śmierci. „Vado mori”, czyli pochód ludzi ku śmierci, znów zwraca uwagę na równość wszystkich ludzi względem siebie w obliczu przemijania. Ciągłe zmierzanie ku końcowi zmusza do refleksji nad własnym życiem doczesnym, którego jakość będzie rzutowała na życie wieczne po śmierci („memento mori”).

Motyw mistrza. Polikarp, będący mistrzem filozofii, stanowi stereotyp geniusza, który posiadł ogromną wiedzę i pragnie dosięgnąć tego, co ostateczne, nieosiągalne dla zwykłego śmiertelnika. Okazuje się jednak, że przed obliczem Śmierci mistrz staje się nieporadny jak dziecko, nie potrafi przezwyciężyć swego strachu i zadaje niezręczne pytania o sprawy oczywiste dla osoby zaznajomionej z teologią.

Interpretacja i analiza

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” stanowi doskonały przykład polskiej poezji świeckiej epoki średniowiecza, podejmującej problem śmierci realizowany poprzez wspomniane wyżej motywy „danse macabre” i „vado mori”, a także refleksję „memento mori”. Wiersz w formie dialogu z XV wieku bazuje na łacińskim, prozatorskim pierwowzorze, pozostaje jednak względem niego autonomicznym ze względu na wierszowaną formę oraz pełne zajadłej satyry opisy pogardzanych przez śmierć grzeszników, w szczególności zaś skłonnych do sięgania po alkohol i objadających się przedstawicieli duchowieństwa oraz skorumpowanych sędziów. Wypowiedź Śmierci obejmuje wyjaśnienie podstawowych prawd wiary chrześcijańskiej oraz wyliczenie ludzi, których dosięga jej śmiercionośna kosa, wykorzystując przy tym kunsztowne antytezy, polegające na przeciwstawieniu sobie osób o odmiennych cechach (mądrych i głupców, starych i młodych, zdrowych i chorych itd.). Tekst stanowi tzw. „exemplum”, czyli przykład ku przestrodze, bowiem opowieść o spotkaniu człowieka ze Śmiercią ma wskazywać właściwą drogę błądzącym grzesznikom, kierując ich w stronę pokory i ubóstwa. Nie zachowała się końcowa część utworu, dlatego zakończenie znamy wyłącznie z rekonstrukcji dokonanej na podstawie ruskiego tłumaczenia, według którego mistrz Polikarp, poruszony rozmową ze Śmiercią, stwierdza, iż jego życie nie jest dostatecznie cnotliwe i postanawia nakierować je na właściwe ścieżki.