Dzieje Tristana i Izoldy – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

Historia miłości Tristana i Izoldy znana nam jest z fragmentarycznych rękopisów różnego autorstwa, nie do końca ze sobą spójnych treściowo. Nie jest jasne, czy opowieść ta posiada jeden wspólny prototyp. Dlatego też bardzo trudne jest ustalenie genezy tego dzieła. Fakt, iż tekst, poza kilkoma pisanymi wersjami (pochodzącymi z XII wieku), funkcjonował także w tradycji ustnej, nie jest wystarczającym dowodem na to, iż wywodzi się z podań ludowych. Równie dobrze, zdaniem historyków literatury, mógł on zostać najpierw spisany, a następnie przekazywany drogą oralną. Badacze, którzy podjęli próby ustalenia genezy dzieła, proponują kilka teorii. Są oni zgodni, co do tego, iż tekst powstał w kręgu celtyckim, mogło to być jednak jedno z wielu państw wchodzących w skład tej kultury.

Szkockie (piktyjskie) pochodzenie legendy o Tristanie uzasadniane jest przez badaczy podobieństwem imienia Tristana od imienia Drusta, jednego z królów szkockich oraz zbieżnością historii z udziałem Morholta z jedną z tamtejszych legend. Spora zbieżność wątków znanych z opowieści o Tristanie i Izoldzie z irlandzkimi sagami stała się natomiast źródłem hipotezy, że to raczej Irlandia jest krajem, w którym powstała średniowieczna legenda. Ostatecznie jednak przypuszczenie to zostało uznane za mało prawdopodobne, a podobieństwa między tekstami tłumaczy się wzajemnym oddziaływaniem na siebie. Bardzo duży wpływ na ostateczny wygląd legendy mieli mieć walijscy bardowie, którzy z Irlandii i Szkocji zanieśli opowieść o kochankach na dwory w Anglii i Francji. Nie jest to jednak ostatecznie potwierdzone, a podobne wnioski wysnuto także w związku z bardami bretońskimi. Najbardziej niby oczywista, a jednak bardzo długo odrzucana była hipoteza szukająca źródeł utworu w Kornwalii. Okazuje się jednak, że zawarte w tekście nazwy geograficzne pokrywają się z rzeczywistymi miejscami znanymi z tego obszaru i najprawdopodobniej to tam zrodziła się legenda. Istnieje też przypuszczenie, że na pewne motywy obecne w utworze mogły mieć wpływ podania orientalne oraz antyczne.

Autorstwo

Znane współczesnemu czytelnikowi, ujednolicone „Dzieje Tristana i Izoldy” są rekonstrukcją historii kochanków dokonaną przez XIX-wiecznego mediewistę, Josepha Bédiera. Trudno jednak tekst ten uznawać za właściwe dzieło średniowieczne ze względu na bardzo dużą ingerencję francuskiego literaturoznawcy w ostateczny kształt utworu.

Średniowieczne rękopisy, na których opierał swą adaptację Bédier, posiadają kilku autorów. Pierwszym z nich jest niejaki Béroul, który podaje swoje imię w tekście rękopisu, jednak poza tym jest postacią dość zagadkową. Według ustaleń badaczy literatury mógł być on żonglerem, z pewnością zaś nie był osobą duchowną, co zdradza jego styl pisarski. Do stanu tego zaliczał się natomiast najprawdopodobniej inny autor sześciu fragmentarycznych rękopisów o miłości Tristana i Izoldy, Thomas z Anglii, nazwany tak umownie, bowiem jego angielskie pochodzenie nie jest do końca pewne. „Wiciokrzew”, zachowany w dwóch rękopisach, został zredagowany przez niejaką Marię z Francji. Na jej temat wiemy niewiele więcej od wcześniej przywołanych autorów, była z pewnością Francuzką i najprawdopodobniej tworzyła podczas pobytu w Anglii. Jest także autorką „Bajek” i „Czyśćca świętego Patryka”. Dwa niezależne rękopisy dotyczące szaleństwa Tristana są anonimowe i na temat ich autorów niewiele da się powiedzieć.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się głównie w średniowiecznej Kornwalii, w czasach panowania króla Artura (V/VI wiek). Część wątków toczy się także na terenach Irlandii, Bretanii oraz Anglii.

Motywy

Motyw magii wiąże się przede wszystkim z działaniem miłosnego napoju, który wypijają Tristan i Izolda na morzu. Sporządzony z ziół przez matkę Izoldy, która znana była jako doskonała zielarka, miał być wypity przez Izoldę i króla Marka w noc poślubną i związać ich szczerym uczuciem do końca życia. Okazuje się jednak, że trafia on w ręce Tristana i Izoldy w trakcie morskiej podróży i czyni ich nieszczęśliwymi kochankami.

Motyw szaleństwa kojarzyć trzeba przede wszystkim ze sceną powrotu Tristana do Tyntagielu w przebraniu szaleńca i jego popisem przed królem Markiem, Izoldą oraz królewskimi baronami. Tristan bawi ich na pozór niedorzecznymi opowieściami, podczas gdy są one częścią jego własnego życia i historią miłości jego i Izoldy. Ich miłość również wydaje się być szaloną.

Motyw podróży realizowany jest przez Tristana w momencie oddania Izoldy królowi Markowi i oddalenia się z Tyntagielu. Wędruje on po różnych krajach, wciąż szukając swojego miejsca na ziemi i biorąc udział w różnego rodzaju przygodach. Podróż pozwala nieszczęsnemu kochankowi nieco ukoić skołatane serce i podejmuje on nawet decyzję o ślubie z Izoldą o Białych Dłoniach.

Motyw śmierci towarzyszy nieszczęsnym kochankom od momentu wypicia miłosnego napoju, bowiem, jak mówi służka Brangien, wówczas wypili swoją śmierć. Ponieważ magiczne działanie napoju sprawia, że ich miłość ma przetrwać nawet próbę śmierci, umierają oni niemal w tym samym momencie, a na grobie Tristana wyrasta krzew głogu, który łączy jego grób z grobem pochowanej nieopodal ukochanej.

Interpretacja

Historia o Tristanie i Izoldzie jest przede wszystkim opowieścią o miłości, dość zresztą nietypową dla okresu średniowiecza, kiedy to miłość zmysłowa była potępiana właściwie zupełnie przez Kościół, a przez prawo feudalne niemile widziana. W ówczesnych dworskich tekstach francuskich, o czym donosi znawczyni tematu, Joanna Gorecka-Kalita, miłość zmysłowa była następstwem długich starań rycerza, który otrzymywał prawo do skonsumowania związku z ukochaną dopiero wtedy, gdy dostatecznie dowiódł swego oddania. Obok tego nurtu rozwijał się i drugi, w którym pożądanie było skrzętnie ukrywane przez kochanków i rozpalało ich od wewnątrz, nie mogąc znaleźć ujścia. W dziejach Tristana i Izoldy miłość prezentuje się w sposób odmienny. Jest to miłość przede wszystkim zmysłowa, bo nie poprzedzona wcześniejszą fascynacją, wywołana przez magiczne działanie napoju. Od razu też kochankowie decydują się na realizację cielesnych pragnień, a ich romans bardzo szybko zostaje wykryty przez otoczenie króla Marka. Miłość ta ma też pewne granice. Okazuje się bowiem, że gdy kochankowie trafiają do lasu moreńskiego i tam spędzają ze sobą długie miesiące, silniejsze od ich miłości i pożądania jest godne życie, dlatego podejmują decyzję o powrocie do Tyntagielu.

Ciekawym zagadnieniem obecnym w utworze jest kwestia prawdy i udziału Boga w losach Tristana i Izoldy. Niejednokrotnie kochankowie zapierają się, jakoby zgrzeszyli występną miłością, przekonani, że przecież nie mają wpływu na bieg ich życia i na miłość, która nimi targa. Trudno przy okazji nie odnieść wrażenia, że Bóg sprzyja nieszczęśnikom, zwłaszcza w ucieczce od stosu oraz sądzie Izoldy poprzez rozżarzone żelazo, kiedy to udaje jej się przejść próbę pomyślnie. Prawda jest też taka, iż Izolda wówczas nie skłamała, lecz słowa, które wyrzekła miały znaczenie niejednoznaczne, gdyż inaczej pojmowała je ona sama, inaczej zgromadzeni wokół ludzie związani z dworem oraz król.

Bohaterowie

Charakterystyka Tristana z cytatami

Tristan jeszcze jako mały chłopiec daje się poznać jako piękny i doskonały pod każdym względem młodzieniec. W sposób najpełniejszy ujmują to słowa opisujące wszystkie sztuki, jakich nauczył Tristana giermek Gorwenal oraz chwalące wygląd zewnętrzny chłopca:

Nauczył go władać kopią, mieczem, tarczą i łukiem, miotać kamienne pociski, brać jednym skokiem co najszersze rowy; nauczył nienawidzić wszelakiego kłamstwa i zdrady, wspomagać słabych, dotrzymywać słowa; nauczył rozmaitych melodii, gry na harfie i sztuki myśliwskiej. Kiedy chłopiec dosiadł konia wśród młodych giermków, rzekłbyś, iż koń jego i rynsztunek, i on tworzą jedno ciało i nigdy nie rozstają się z sobą. Widząc Tristana tak szlachetnym i dumnym, szerokim w barach, szczupłym w pasie, mocnym, wiernym i odważnym, wszyscy sławili Rohałta, iż ma takiego syna.

Dzielnym rycerzem okazał się być Tristan także jako dojrzały mężczyzna. Nie bał się przyjąć wyzwania Morhołta, chętnie też brał udział w innego rodzaju potyczkach, zawsze odnosząc zwycięstwo. Jest też wierny królowi Markowi i kocha go jak ojca. Dopiero nieszczęśliwa miłość do Izoldy sprawia, że Tristan zdradza króla, choć szczerze nad tym ubolewa. Izoldzie Jasnowłosej jest wierny do samego końca, prawdziwie ją kocha i dba o jej dobro. Dla niej nie potrafi się nawet przemóc, by skonsumować swój związek małżeński z Izoldą o Białych Dłoniach.

Charakterystyka Izoldy z cytatami

Izolda Jasnowłosa jest niewątpliwie piękną kobietą, robiącą niecodzienne wrażenie niemal na wszystkich mężczyznach, którzy ją spotykają. Kocha ją Tristan, kocha także król Marek. Poznajemy opis jej piękności między innymi w chwili, gdy Tristan oddaje ją królowi Markowi, przybraną w bogate szaty podarowane jej przez pustelnika:

Dynas, pełen wesela, świadczył królowej samą cześć i mnogie dworności. Zdjął jej płaszcz z pysznego szkarłatu i ciało ukazało się wdzięczne pod cienką tuniką i wielką jedwabną opończą. Aż królowa uśmiechnęła się na wspomnienie starego pustelnika, który nie pożałował groszy. Suknia jej bogata, członeczki wdzięczne, oczy świetliste, włosy jasne jak promienie słońca.

Izolda jest nie tylko kobietą piękną, ale też szlachetną. Nie brakuje jej jednak temperamentu, który niejednokrotnie okazuje względem Tristana, którego odpycha, mając przypuszczenia, iż mógł sobie z niej zadrwić oraz w sytuacji, gdy widzi go przebranego za szaleńca i zdradzającego szczegóły z ich życia przed królem. W sytuacjach tych Izolda potrafi unieść się gniewem, którego jednak później żałuje, gdyż jej miłość do kochanka jest szczera i dozgonna, a najsilniejszym tego dowodem jest jej śmierć w objęciach zmarłego Tristana.

Charakterystyka pozostałych bohaterów

Wśród innych bohaterów opowieści, pełniących w niej ważną rolę, wymienić należy z pewnością króla Marka, służącą Izoldy, Brangien oraz Izoldę o Białych Dłoniach.

Król Marek jest bez wątpienia szlachetnym i wrażliwym człowiekiem oraz roztropnym królem. Wie jak uniknąć wewnętrznych konfliktów w państwie, dlatego przyjmując od swoich baronów niepokojące doniesienia na temat Tristana, rozwiązuje problem tak, by uspokoić przeciwników Tristana i jednocześnie nie urazić siostrzeńca, którego kocha jak syna. Szczerą miłością darzy też król swą żonę, Izoldę. Siostrzeńcowi i żonie ufa bezgranicznie, odrzucając wciąż zarzuty pod ich adresem. Gdy jednak romans obojga wychodzi na jaw, potrafi być bezwzględny, skazując zdrajców na śmierć. Potrafi też przebaczać, dlatego przyjmuje Izoldę z powrotem do swego zamku. Najbardziej wzruszającą jest scena, gdy ciała zmarłych kochanków postanawia przenieść do Tyntagielu i tam pochować. Nie pozwala też, by ścinano głóg, który wyrósł na grobach kochanków. To dobitnie świadczy o tym, iż uszanował ich dozgonną miłość, chociaż przecież dla niego była ona przekleństwem.

Brangien jest dla Izoldy wierną i oddaną służką. Udowadnia to w dwóch scenach. Jedną z nich jest noc poślubna Izoldy i Marka, kiedy to Brangien postanawia zastąpić w łożu królową, która już wówczas nie była dziewicą. Poświęcenie dziewczyny jest wyjątkowym znakiem wierności i oddania dla swej pani, która jednak wystawia ją na próbę. Gdy Izolda zaczyna się obawiać, niesłusznie, zdrady Brangien i wydaje ją niewolnikom, ta do samego końca pozostaje wobec niej lojalna i nie zdradza tajemnicy Izoldy. Potrafi też swojej pani wybaczyć to, że wydała ją na pewną śmierć.

Izoldę o Białych Dłoniach poznajemy jako piękną kobietę, której cechą wyróżniającą są śliczne, alabastrowe dłonie. Kobieta doskonale haftuje. Jest wierną i szczerze oddaną Tristanowi żoną. Czuje się jednak mocno zasmucona i zawiedziona tym, że odsuwa on w czasie moment skonsumowania związku. Opiekuje się troskliwie chorym mężem, jednak gdy poznaje prawdę o jego miłości do Izoldy Jasnowłosej, postanawia się zemścić, odsłaniając swą odmienną twarz.