Geneza, czas i miejsce akcji
Eliza Orzeszkowa była prawdziwą patriotką, która w trakcie powstania udzieliła schronienia Romualdowi Trauguttowi. Te wydarzenia miały wpływ na decyzję o napisaniu tomu „Gloria victis”, w którym zawarta była nowela o tym samym tytule.
Akcja ma miejsce w maju roku 1863, w lesie, w którym stacjonują wojska, a także rozgrywa się decydująca o losach powstańców bitwa.
Znaczenie tytułu, motywy, problematyka
Motywem, który pojawia się w utworze jest przede wszystkim motyw walki. Ta, może przynieść chwałę, jednak porażka wydaje się być najgorszym co może spotkać walczących. Zmieniając okrzyk brzmiący: "biada zwyciężonym", autorka polemizuje z tym poglądem. Tytuł noweli oznacza: „chwała zwyciężonym” i pokazuje jak wielką wartość ma sam fakt walki, powstańczy zapał, zaangażowanie w walkę o ojczyznę, która powinna być wartością absolutnie najwyższą. Takie zaprezentowanie motywu sprawia, że czytelnik rozumie wagę jaką miało powstanie, oddaje hołd jego bohaterom, dostrzega znaczenie ich poświęcenia.
Patriotyzm, powstanie związane jest z wartościami wyznawanymi przez młodych. Widocznym jest sytuacja trudnych wyborów, w której zostali postawieni. Maryś nie jest stworzony do walki, zdaje się nawet jej brzydzić. Mimo to, młody powstaniec nie ma wyboru. Są rzeczy ważniejsze.
Przedstawiony został także motyw rozstania i pożegnania. Siostra Marysia nie tylko żegna brata, ale i swojego ukochanego. Zrozpaczona dziewczyna przeżywa podwójne rozstanie. Pierwszy raz gdy młodzieńcy wyruszają, drugi, gdy okazuje się, że bliscy jej sercu polegli.
Ważnym jest także motyw szczerej przyjaźni, która łączy Marysia z Jagminem. Obserwacja powstańczego życia pozwala także na dostrzeżenie roli wodza, którym w tym wypadku jest Romuald Traugutt.
Ważnym elementem noweli jest przyroda. To ona obserwuje rzeczywistość, a następnie zdaje z niej relację. Rozmowa pomiędzy wiatrem i lasem świadczy o tym, że pamięć o powstańcach nie przeminie. Pozostanie, przekazywana przez baśniowego narratora występującego w noweli.
Bohaterowie
Maryś – Młody chłopiec o dziewczęcej aparycji, który dostrzega piękno przyrody i pragnie nauczać. Ginie podczas walk pozostawiając samotną siostrę. Maryś był prawdziwą patriotą, chłopcem oddanym zarówno ojczyźnie jak i swoim bliźnim.
Jagmin – Przyjaciel Marysia, który wspólnie z nim bierze udział w walkach. Chłopiec rosły, silny. Z Anielą łączy go uczucie.
Aniela – Siostra Marysia, która pamięta o zmarłych. Pojawia się na ich mogile i rozpacza po stracie, która sprawiła, że stała się ona osobą niezwykle samotną.
Romuald Traugutt – Wódz, przywódca powstania, który potrafi dobrze dowodzić swą armią i motywować swych ludzi do wysiłku, walki.
Ważnym bohaterem jest także przyroda – las i poszczególne drzewa oraz wiatr. To oni wymieniają uwagi oraz informacje odnośnie wydarzeń, które niegdyś miały miejsce w tych regionach.