Nad Niemnem – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza
Eliza Orzeszkowa napisała powieść „Nad Niemnem” w 1887 roku, dzieło było drukowane w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. W formie książkowej „Nad Niemnem” wydano rok później. Pierwotnie powieść nosiła tytuł „Mezalians”, jednak podczas pracy nad ostatecznym kształtem dzieła Orzeszkowa poszerzyła jego problematykę i zmieniła tytuł.

Duże znaczenie dla powstania powieści miały częste wizyty pisarki w Bohatyrowiczach, zaścianku szlacheckim, który został sugestywnie odmalowany w „Nad Niemnem”.

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści toczy się w latach 80. XIX wieku na Litwie, w obecnym województwie nowogródzkim. Główne miejsca, w których rozgrywają się wydarzenia, to majątek ziemski Korczyn oraz zagroda schłopiałej szlachty zaściankowej Bohatyrowicze. Epizodyczne wątki toczą się również w Osowcach (majątek pani Andrzejowej Korczyńskiej) i w Olszynce (włości Kirłów).

W retrospekcjach czas akcji powieści sięga również czasów średniowiecznych (opowieść o Janie i Cecylii) oraz powstania styczniowego (1863 r.).

Motywy

motyw miłości (mezaliansu) – głównym trzonem powieści jest historia Justyny Orzelskiej, młodej i dumnej panny, która odrzuca względy dwóch starających się o nią arystokratów i wychodzi za ubogiego, schłopiałego szlachcica.

motyw konfliktu pokoleń – ważną rolę w powieści odgrywa konflikt pokoleń i powstające na jego tle nieporozumienia między Benedyktem Korczyńskim a jego synem Witoldem. Wątek ten znajduje jednak szczęśliwe rozwiązanie – Witold godzi się z ojcem.

motyw powstania styczniowego – jeden z najważniejszych wątków „Nad Niemnem”. Wzmianki o powstaniu pojawiają się w retrospekcjach, głównie motywowanych wspomnieniami uczestników walk (Anzelm) i jego świadków (Jan Bohatyrowicz, Andrzejowa, Benedykt). Orzeszkowa ze względu na cenzurę, aby wprowadzić wątek powstania, posłużyła się językiem więziennym (aluzje, niedopowiedzenia itp.).

motyw mogiły – w powieści obecne są dwie mogiły: Jana i Cecylii, legendarnych założycieli Bohatyrowicz, oraz mogiły powstańców z 1863 roku. Groby te symbolizują dwie tradycje: pozytywistyczną i romantyczną.

motyw pracy – w „Nad Niemnem” bardzo ważną rolę odgrywa praca, rozumiana w dużej mierze w kategoriach pozytywistycznych. Praca na roli, istotna zwłaszcza dla Korczyńskiego i Bohatyrowiczów stanowi jedną z najważniejszych wartości.

Problematyka

„Nad Niemnem” to wielka epicka powieść ukazująca obraz polskiego społeczeństwa końca XIX wieku: od arystokracji po ubogą, schłopiałą szlachtę. Spoiwem łączącym te odległe światy jest postać Justyny Orzelskiej i jej miłosne perypetie. Uboga szlachcianka odrzuca względy zamożnych arystokratów i oddaje rękę Janowi Bohatyrowiczowi z zaścianka. Jednocześnie widzimy trudne wzajemne stosunki chłopów i pobliskiego dworu, toczących ze sobą zaciekły spór ekonomiczny.

Ponadto ważne miejsce w powieści zajmuje konflikt pomiędzy Benedyktem Korczyńskim, walczącym o utrzymanie ziemi i jego synem Witoldem, przedstawicielem pokolenia idealistów. Wreszcie najgłębszym piętrem znaczeniowym „Nad Niemnem” jest powstanie styczniowe i jego ciągła obecność w narodowej świadomości Polaków, co symbolizuje powstańcza mogiła. Orzeszkowa przywołuje zatem dwie tradycje: romantyczną i pozytywistyczną.
Charakterystyka bohaterów:

Benedykt Korczyński - jeden z bohaterów powieści „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Poznajemy go jako mężczyznę w sile wieku, właściciela majątku Korczyn, który hardo walczy o utrzymanie rodzinnej ziemi. Benedykt jest człowiekiem zgorzkniałym; w przeszłości był idealistą i wierzył w możliwość zbratania się z ludem. Jego brat Andrzej zginął w powstaniu styczniowym i został pochowany w jednej mogile z Jerzym Bohatyrowiczem.

W momencie, gdy poznajemy Korczyńskiego, toczy on jednak z sąsiednim zaściankiem Bohatyrowiczów spór o odszkodowanie z powodu strat wyrządzonych przez chłopskie konie. Właściciel Korczyna jest również zmuszony do spłaty posagu siostry jej mężowi, hrabiemu Darzeckiemu, dlatego rozważa sprzedaż lasu, w którym znajduje się powstańczy grób.

Korczyński czuje się samotny i niezrozumiany przez żonę i dzieci. Emilia Korczyńska jest kobietą żyjącą w świecie własnych fantazji. Całe dnie pochłania jej rozmyślanie nad wyimaginowanymi chorobami i czytanie romansów. Syn Witold z kolei krytykuje postawę ojca względem Bohatyrowiczów i zarzuca mu nieuczciwość.

Benedykt pod wpływem syna przechodzi jednak wewnętrzną przemianę. Dostrzega, że pragnienie utrzymania ziemi za wszelką cenę i ślepe poświęcenie się pracy zaślepiły go i pozbawiły dawnych ideałów. Ostatecznie Korczyński godzi się z Bohatyrowiczami i znajduje w synu oparcie oraz nadzieję na przyszłość.

Justyna Orzelska jest wiodącą postacią w powieści „Nad Niemnem”. To dobrze urodzona panna; po śmierci matki jest jednak zmuszona wraz z ojcem, który roztrwonił majątek, zamieszkać w domu zamożniejszych krewnych, Korczyńskich. Orzelska, jako przedstawicielka ubogiej szlachty, musi się zadowolić jedynie domową edukacją. Dziewczyna zakochuje się w arystokracie, Zygmuncie Korczyńskim, synu pani Andrzejowej. Mężczyzna obiecuje jej małżeństwo jednak tuż po zaręczynach pod wpływem matki porzuca Justynę i wyjeżdża na zagraniczne studia.

Orzelska niezwykle dotkliwie przeżywa zawód miłosny. Kiedy po kilku latach Zygmunt Korczyński wraca w rodzinne strony z młodą, piękną żoną, Justyna po raz drugi mocno przeżywa wydarzenia z przeszłości. Spotkanie dziewczyny z Janem Bohatyrowiczem zupełnie ją jednak odmienia.

Justyna z bujającej w obłokach panny przeobraża się w świadomą siebie kobietę, która poznaje smak ciężkiej pracy, moc rodzinnych więzów i urok ludowej obyczajowości. Zafascynowana Jankiem Bohatyrowiczem zgadza się zostać jego żoną, odrzucając jednocześnie zaloty zazdrosnego Zygmunta i bogatego Teofila Różyca, starającego się o jej rękę. Decyzja ta świadczy o wysokich walorach moralnych charakteru Justyny: dla miłości nie waha się ona poświęcić swojej pozycji społecznej i reputacji. Orzelska wybiera pracę u boku kochanego mężczyzny, a odrzuca jałowe życie pełne zbytków.

Opisy pozostałych bohaterów

Emilia Korczyńska – żona Benedykta Korczyńskiego, matka Witolda i Leonii. Wyszła za mąż z miłości i długo łączyło ją z mężem gorące uczucie. Z czasem jednak oddaliła się od Benedykta, który pogrążył się w pracy, ona zaś wolała romantyczny świat romansów. Emilia popadła w chorobę nerwową, cierpiała na napadowe bóle głowy, które nazywała „globusem”. Jej opiekunką i nieodłączną towarzyszką stała się panna Terenia.

Marta Korczyńska – uboga krewna Benedykta. W okresie powstania styczniowego była zakochana w Anzelmie Bohatyrowiczu. Nie przyjęła jednak jego oświadczyn, ponieważ bała się drwin ze strony własnej sfery. Nigdy nie wyszła za mąż, pomagała Korczyńskiemu prowadzić dom i gospodarstwo.

Witold Korczyński – syn Benedykta i Emilii Korczyńskich. Pochłonięty ideałami pracy u podstaw i pracy organicznej. Bratał się z ludem i odwiedzał pobliskie Bohatyrowicze. Popadł w konflikt z ojcem, któremu zarzucał skąpstwo i brak ideałów patriotycznych. Ostatecznie pogodził się z Benedyktem Korczyńskim i przekonał go, by darował Bohatryowiczom spłatę kary sądowej.

Teofil Różyc – zamożny arystokrata, właściciel majątku na Wołoszczyźnie, krewny Kirłów. Całą młodość spędził za granicą, gdzie prowadził hulaszczy tryb życia i uzależnił się od morfiny. Kiedy w Korczynie poznał Justynę Orzelską, zapragnął by została jego kochanką. Z czasem jednak zmienił zdanie i zaproponował jej małżeństwo. Justyna odrzuciła jego propozycję.

Zygmunt Korczyński – syn Andrzeja Korczyńskiego i pani Andrzejowej, malarz, właściciel majątku Osowce. Jego ojciec zginął w powstaniu styczniowym, a wychowaniem jedynaka zajęła się matka, która zaspokajała każdą jego zachciankę. Zygmunt zakochał się w Justynie Orzelskiej i zaręczył się z nią. Pod wpływem nacisków matki zmienił jednak zdanie, wyjechał za granicę na studia i ożenił się z młodą i zamożną Klotyldą. Po powrocie do kraju chciał odnowić związek z Justyną, jednak dziewczyna go odrzuciła.

Andrzejowa Korczyńska – matka Zygmunta Korczyńskiego, zamożna właścicielka majątku Osowce. Jej mąż zginął w powstaniu styczniowym. Arystokratka nigdy nie wyszła ponownie za mąż, mimo że wielu konkurentów starało się o jej rękę. Wychowała syna na egoistę, nie pozwoliła mu na małżeństwo z Justyną.

Bolesław i Maria Kirłowie – niezamożna szlachta, właściciele majątku Olszynka, często bywali u Korczyńskich. Maria Kirło była krewną Różyca i nakłaniała go do zawarcia małżeństwa z Justyną Orzelską.

Jan Bohatyrowicz – syn Jerzego Bohatyrowicza, który zginął w powstaniu styczniowym. Jako dziecko był świadkiem wydarzeń 1863 roku. Zakochał się w Justynie Orzelskiej, która zgodziła się zostać jego żoną.

Anzelm Bohatyrowicz – brat Jerzego Bohatyrowicza, wuj Janka. Po śmierci ojca zaopiekował się chłopcem. W przeszłości był zakochany w Marcie, jednak ta nie zgodziła się zostać jego żoną.

Jadwiga Domuntówna – najbogatsza panna w Bohatyrowiczach („aktorka” – dziedziczka majątku), miała nadzieję wyjść za Janka Bohatyrowicza.