Zbrodnia i kara – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Fiodor Dostojewski pisał „Zbrodnię i karę” w latach 1865 – 1866. Powieść ukazywała się w odcinkach na łamach czasopisma „Ruskij Wiestnik”. Całość w postaci książki została opublikowana w 1867 roku.

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści toczy się w latach 60. XIX wieku w Petersburgu. Czas narracji obejmuje kilka miesięcy; epilog zaś traktuje o roku z życia głównego bohatera zesłanego na Syberię.

Motywy

Motyw zbrodni – głównym problemem powieści jest wątek zabójstwa, jakiego dokonuje Rodion Raskolnikow. Zabija on lichwiarkę Alonę Iwanownę oraz jej siostrę Lizawietę.

Motyw winy i kary – powieść głęboko analizuje problem winy i kary w kategoriach chrześcijańskich. Wina Raskolnikowa, czyli morderstwo, jakiego się dopuszcza, zostaje przez niego odkupiona przez ośmioletnią syberyjską katorgę.

Motyw miłości – jednym z ważniejszych wątków powieści jest miłość Raskolnikowa i Soni. Miłość jest siłą zbawczą, która ma moc odkupienia grzechów zbrodni i prostytucji.

Problematyka

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego to jedna z najważniejszych powieści XIX wieku. Pisarz stworzył fascynujące dzieło, będące głęboką analizą psychiki zbrodniarza i jego domniemanych motywacji. Posługując się historią Raskolnikowa, Dostojewski wskazał niebezpieczeństwa wszelkich ideologii lekceważących dobro jednostki w imię źle pojętego dobra ogółu. „Zbrodnia i kara” dobitnie podkreśla, że miarą wartości idei jest nie tylko jej racjonalna słuszność, ale przede wszystkim wpływ na człowieka. Każda ideologia zostaje zdyskredytowana, jeśli w jej wyniku ucierpi choćby jedna osoba.

Raskolnikow jest przekonany, że zabójstwo starej lichwiarki stanie się drogą do uszczęśliwienia wielu ludzi. Dzieje się jednak inaczej, na zbrodni Rodiona najbardziej cierpią niewinne osoby: biedna Lizawieta i malarz niesłusznie oskarżony o morderstwo. Dostojewski pokazuje zatem złe konsekwencje słusznych założeń. Skrajnemu racjonalizmowi i historycznej dialektyce przeciwstawia wartości chrześcijańskie. Największą siłę dostrzega pisarz w miłości, która ma moc odkupienia nawet najgorszych zbrodni. Powieść jest również świadectwem wiary autora w odwieczny ład świata i uniwersalizm wartości humanistycznych.

Charakterystyka Raskolnikowa

Rodion Raskolnikow to 23-letni student prawa, który żyje w bardzo skromnych warunkach w carskim Petersburgu. Bohater jest typową osobowością neurotyczną: zmaga się z niejasnym obrazem własnego ja. Doznaje ambiwalentnych uczuć, raz postrzega siebie jako jednostkę wyjątkową, innym razem jako człowieka bez znaczenia. W umyśle Raskolnikowa rodzi się osobliwa filozofia, przypominająca myśl Fryderyka Nietzschego. Rodion uważa bowiem, że ludzie dzielą się na dwie kategorie: jednostki wybitne, wyznaczające kierunek dziejów, oraz zwykłą „masę” historii. On sam, żeby przekonać się, do której kategorii należy, wpada na pomysł zabójstwa starej lichwiarki, Alony Iwanowny.

Raskolnikow żywi przekonanie, że ludzie wybitni, jak np. Napoleon, są obdarzeni wyjątkowymi przywilejami. W imię słusznych idei mogą decydować o cudzym życiu lub śmierci. Sam nie dokonuje morderstwa z typowo niskich pobudek rabunkowych, dzięki skradzionym kosztownościom ma zamiar pomóc wielu potrzebującym. Szybko jednak okazuje się, że szaleńczy czyn przerasta ramy zwykłego „eksperymentu”. Zabójstwo lichwiarki pociąga bowiem za sobą również morderstwo jej siostry oraz oskarżenie niewinnego człowieka o zbrodnię.

Raskolnikow po dokonaniu zabójstwa popada w rodzaj paranoi. Błąka się po mieście, bez powodu wraca na miejsce zbrodni, wydaje mu się, że wszyscy dookoła wiedzą o jego winie lub ją podejrzewają. Psychika bohatera wyraźnie broni się przed zaakceptowaniem strasznego czynu, którego się dopuścił. W końcu wyczerpany udawaniem i dręczony poczuciem winy Raskolnikow przyznaje się do zbrodni. Paradoksalnie kara, która zostaje mu wymierzona, czyi osiem lat syberyjskiej katorgi, okazuje się dla Rodiona zbawienna. Przywraca ona bowiem naturalny porządek świata, który został zaburzony. Raskolnikow ma okazję doznać przemiany i odkupienia. Jednym z najważniejszych źródeł jego przemiany stanowi zaś czysta miłość Soni, która bezinteresownie towarzyszy mężczyźnie w katordze.

Charakterystyka Soni

Sonia, czyli Zofia Siemionowa Marmieładowa, to młodziutka dziewczyna, córka urzędnika. Dziewczyna pod wpływem bardzo trudnej sytuacji materialnej własnej rodziny decyduje się zostać prostytutką. Dzięki swojej pracy utrzymuje ojca alkoholika, jego żonę Katarzynę Iwanownę i ich dzieci. Sonia to osoba wyjątkowa, obdarzona niespotykaną empatią i skłonna do skrajnych poświęceń dla innych.

Dziewczyna, by pomóc rodzinie decyduje się na utratę własnej reputacji i hańbę, przyjmuje również upokorzenie ze strony niewdzięcznej macochy. Z powodu niechęci sąsiadów do jej profesji Sonia wyprowadza się z domu i wyrabia specjalną „żółtą kartę”. Regularnie odwiedza jednak dom i pomaga rodzeństwu.

Kiedy Raskolnikow poznaje Sonię, jest pod wrażeniem jej skromności i ciepła. Dziewczyna w niczym nie przypomina prostytutki, wstydzi się tego, co robi i uważa się za osobę niegodną przebywać w towarzystwie porządnych ludzi. To właśnie jej Rodion wyznaje prawdę o morderstwie lichwiarki. Sonia nie potępia Raskolnikowa, ale współczuje jego rozdartej duszy. Ofiarowuje Rodionowi krzyżyk, chrześcijański znak cierpienia, ale też odkupienia. Dodaje studentowi odwagi, by wyznał winy na policji, a potem udaje się z nim na katorgę.

Charakterystyka Swidrygajłowa

Arkadiusz Swidrygajłow to najmroczniejsza postać „Zbrodni i kary”. Jest człowiekiem dość zamożnym, który pomimo że ma żonę, Marfę Piotrowną, wykorzystuje swoją pozycję, by znajdować sobie coraz to nowe kochanki. Małżonka akceptuje jego tryb życia, jednak nie może pogodzić się z tym, że niewierny Swidrygajłow zakochuje się w młodej guwernantce ich dzieci, Duni, siostrze Raskolnikowa. Z powodu afektu męża, Marfa wyrzuca dziewczynę z pracy, oskarżając ją o bałamucenie niewinnego małżonka.

Swidrygajłow ma jednak wyrzuty sumienia względem Duni i wyznaje prawdę. Dzięki temu dziewczyna odzyskuje honor w oczach sąsiadów, a o jej rękę zaczyna starać się zamożny prawnik. Bohater nie może jednak zapomnieć o Duni, prawdopodobnie truje żonę, a odziedziczone pieniądze chce przekazać dziewczynie. W tym celu udaje się za nią do Petersburga i próbuje nakłonić dziewczynę do romansu. Jednocześnie zaręcza się z szesnastolatką.

Prawdopodobnie Swidrygajłow, niewolnik własnej chorobliwej natury, ma na swoim koncie wiele mrocznych postępków. W powieści sugeruje się, że mógł być on sprawcą gwałtu na młodej głuchoniemej dziewczynie, która w wyniku tego czynu popełniła samobójstwo. Poza tym Swidrygajłow podsłuchuje rozmowę Raskolnikowa z Sonią i bezwzględnie wykorzystuje zdobyte informacje o winie studenta, by zbliżyć się do Duni.

Z drugiej strony to właśnie on przychodzi z pomocą dzieciom osieroconym przez wdowę po Marmieładowie. Pomaga materialnie Soni i płaci za utrzymanie jej rodzeństwa w zakładach opiekuńczych. Odrzucony przez Dunię traci wiarę w sens życia i popełnia samobójstwo. Swidrygajłow to postać niejednoznaczna, pełna tajemnic i sprzeczności. Jest to człowiek głęboko nieszczęśliwy, który popełnia niecne czyny, ale jednocześnie żyje z przerażającą dla niego samego świadomością ich konsekwencji. Największym wrogiem Swidrygajłowa jest on sam, mężczyzna przegrywa z samym sobą i nie mogąc siebie znieść, decyduje się skończyć z życiem.

Opisy pozostałych bohaterów

Eudoksja Raskolnikowa – Dunia, siostra Raskolnikowa. Skromna, piękna i uczciwa dziewczyna, która dla ratowania rodziny chce wyjść za niekochanego radcę Łużyna. Kiedy jednak ten poniża jej brata, zrywa z narzeczonym. Odrzuca zaloty okrutnego Swidrygajłowa, wychodzi ostatecznie za przyjaciela Raskolnikowa, Dymitra Razumichina.

Dymitr Razumichin – były student prawa, przyjaciel Rodiona, żyje w skrajnej nędzy. Pomaga przyjacielowi, żeni się z jego siostrą Dunią.

Pulcheria Aleksandrowa – matka Rodiona i Duni, bardzo kocha dzieci. Chce, aby Dunia wyszła za Łużyna. Choruje i umiera.

Porfiry Pietrowicz – detektyw, prowadzi sprawę zabójstwa lichwiarki i jej siostry. Jest człowiekiem bardzo inteligentnym, podejrzewa Raskolnikowa i jednocześnie pomaga mu przejść przez trudne śledztwo.

Piotr Łużyn – zamożny prawnik, chce ożenić się z Dunią. Jest człowiekiem przebiegłym i próżnym. Niesłusznie oskarża o kradzież 100 rubli Sonię Marmieładową, chcąc zemścić się na Raskolnikowie za udaremnienie jego małżeństwa z Dunią.