Raskolnikow i koncepcja podziału społeczeństwa

Rodion Raskolnikow, główny bohater powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”, to młody student, który w imię wymyślonej przez siebie idei dokonuje zbrodni – morduje starą lichwiarkę i jej siostrę. Czyni to, ponieważ pragnie uzyskać odpowiedź na nurtujące go pytanie: „czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo?”. Innymi słowy, Raskolnikow chce się przekonać, do jakiej grupy ludzi należy. Jaką zatem koncepcję podziału społeczeństwa konstruuje główny bohater?

Raskolnikow jest przekonany, że ludzie dzielą się na dwie kategorie. Pierwszą z nich stanowią osoby zwyczajne, do których Rodion odnosi się z pogardą i lekceważeniem, nazywając ich „nawozem” historii. Według młodego studenta, są to jednostki bez znaczenia, niejako niewolnicy, których jedynym zadaniem jest dbałość o przetrwanie gatunku. Drugą grupę stanowią natomiast jednostki wybitne. Są one powołanie do wielkich czynów, czyli do dokonywania dziejowego i cywilizacyjnego postępu.

Co więcej, Raskolnikow uważa, że owym jednostkom wybitnym przysługują wyjątkowe przywileje. Ludzie ci są mianowicie niejako wyjęci spod prawa, w imię idei postępu mogą zatem dokonywać nawet masowych zbrodni. Ich celem jest pchanie świata naprzód, dlatego w przeciwieństwie do innych nie podlegają klasycznej ocenie moralnej. Doskonałym wcieleniem tego typu jednostki był, według Raskolnikowa, Napoleon. Jednak wśród przykładów wybitnych ludzi postępu wymienia on również Izaaka Newtona czy Johannesa Keplera.

Sam Raskolnikow, dokonując zbrodni, pragnie określić własną przynależność do którejś z tych dwóch grup ludzi. Okazuje się jednak, że Raskolnikow źle stawia problem. Nie jest ani wybitną jednostką, dokonującą historycznego postępu, ani „nawozem” dziejów. Wbrew teoretycznym spekulacjom Rodion przekonuje się, że posiada sumienie i że każde ludzkie życie jest tyle samo warte. Zbrodnia zaś musi zostać odpokutowana. Dostojewski wyraźnie wskazuje niebezpieczeństwa wszelkich ideologii, które roszczą sobie prawo do ingerowania w najświętszą wartość życia i przestrzega, że każda idea traci na wartości, jeśli w jej wynikiem jest ludzka krzywda.