Obraz Petersburga w „Zbrodni i karze”

Petersburg to jedna z najpiękniejszych metropolii na świecie. Miasto wzniesione w XVIII wieku przez dynastię Romanowów miało pokazywać europejskie oblicze Rosji. Petersburg od początku swojego istnienia był ostoją nauki i sztuki. To tutaj mieści się słynny Ermitaż, jedno z największych muzeów świata oraz wspaniały kompleks carskich pałaców. Tymczasem obraz Petersburga, jaki wyłania się z powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”, jest zupełnie odmienny - ponury i odstręczający.

Miasto, w którym toczy się akcja książki, pełni bardzo ważną funkcję, to nie zwyczajna sceneria, ale współtwórca klimatu powieści. Co więcej, sportretowana przez Dostojewskiego metropolia znacząco wpływa na zachowania bohaterów. Wydarzenia powieści rozgrywają się w lipcu, dowiadujemy się, że wówczas miasto emanuje wyjątkowo niezdrowym klimatem. W powietrzu panuje okropna duchota i wilgoć, a z kanałów i brudnych uliczek wydobywa się odrażający smród. Rzeczywiście Petersburg został wzniesiony na bardzo wilgotnych terenach, które musiały być specjalnie osuszane, co zadecydowało o specyficznym mikroklimacie.

Wydaje się, że niezdrowe powietrze miasta jest jednym z powodów dziwnego zachowania głównego bohatera Rodiona Raskolnikowa:

Na dworze był okropny upał, przy tym panował nieznośny zaduch, tłok, na każdym kroku wapno, rusztowania, kurz i specyficzny smród tak dobrze znany każdemu petersburżaninowi, który nie jest w stanie wynająć letniska – wszystko to razem działało deprymująco na nadszarpnięte już nerwy młodzieńca. A nieznośny odór, buchający z szynków, których w tej części miasta jest szczególnie dużo, i pijani, spotykani na każdym kroku, mimo, że był to dzień powszedni, dopełniali ohydnego i ponurego wyrazu.

Młody student jest niezwykle rozgorączkowany, błąka się po dusznym mieście bez celu i odwiedza miejscowe szynki, w których panuje jeszcze gorszy klimat. Wszędzie rozprzestrzeniają się choroby – Katarzyna Iwanowna choruje na gruźlicę; na poważną zapada również matka Raskolnikowa, która odwiedza go w Petersburgu.

Ponura sceneria miasta emanuje również biedą i społecznym zepsuciem. Na ulicach kwitnie prostytucja, żebractwo i alkoholizm. To właśnie na ulicy sprzedaje się Sonia Marmieładowa, jej pijany ojciec ginie pod kołami rozpędzonego powozu, a macocha umiera na oczach dzieci. W oczach bohaterów Petersburg jawi się jako brzydka, cuchnąca melina, która wciąga i więzi.

Co ciekawe, pomimo że „Zbrodnia i kara” jest dziełem realistycznym, w powieści nie mamy do czynienia z drobiazgowym odzwierciedleniem topografii miasta. Wręcz przeciwnie, Dostojewski dba o zatarcie miejskich realiów, nie podając pełnych nazw ulic, mostów i placów. Wspomina się np. o „Alei W-wskiej”, „moście K”, „ulicy …skiej”. Świadczy to o paraboliczności obrazu miasta w powieści. Staje się ono modelem świata – zamkniętego labiryntu, z którego nie ma ucieczki. Podkreślają to również elementy przestrzeni zamkniętej: duszne mieszkania, ciasne kamienice i gmach sądu.