Idiota – streszczenie

Powieść „Idiota” Fiodora Dostojewskiego składa się z czterech części. Akcja toczy się w latach 60. XIX wieku. Głównym bohaterem książki jest młody książę Lew Nikołajewicz Myszkin, który po dłuższej kuracji w szpitalu dla umysłowo chorych w Szwajcarii wraca do rodzinnej Rosji.

Część I

Powieść rozpoczyna się w pociągu jadącym ze Szwajcarii do Petersburga, gdzie Myszkin poznaje Parfiena Siemionowicza Rogożyna, syna bardzo zamożnego kupca. Okazuje się, że młodzieniec ów jest szaleńczo zakochany w Nastazji Filipownej, której kupił niedawno kosztowną biżuterię. W obawie przed gniewem ojca uciekł do ciotki mieszkającej w okolicy Pskowa. W czasie jego pobytu poza Petersburgiem przyszła jednak nagła wiadomość o śmierci ojca, dlatego postanowił wrócić do domu. Rogożyn spodziewa się otrzymać duży spadek i zaprasza do siebie Myszkina.

Książę z kolei wraca do Petersburga również w sprawie spadkowej. Jest także krewnym generałowej Jepanczyn, Lizawiety Prokofiewny, ostatnim z rodu Myszkinów. Po opuszczeniu pociągu od razu udaje się do domu Jepanczynów, gdzie poznaje generałową, jej męża i ich trzy córki: Aleksandrę, Adelajdę i Agłaję. Myszkin opowiada generałowi swoją historię: jest sierotą i od dzieciństwa cierpi na dziwną przypadłość podobną do padaczki. Nazywa siebie idiotą i streszcza rozmaite kuracje, przez które przeszedł. Z rozmowy generała i sekretarza Myszkin dowiaduje się, że znają oni Nastazję Filipownę i opowiada o dziwnym spotkaniu z Rogożynem w pociągu.

Okazuje się, że generał Jepanczyn jest zakochany w Nastazji, podobnie jak jego sekretarz, który ma zamiar się z nią ożenić. Panna Nastazja jest sierotą, wychowanką, a jednocześnie utrzymanką Afanasija Tockiego. Ten, żeby wynagrodzić jej doznane krzywdy, obiecał dziewczynie wysoki posag. Filipowna chciała przeszkodzić ożenkowi Tockiego z jedną z córek generała i zniszczyć jego reputację. Z tego powodu generał miał zamiar wydać dziewczynę za swojego sekretarza. Sama Filipowna zapowiedziała, że wyjawi swoją ostateczną decyzję w swoje urodziny.

Generał obiecuje znaleźć Myszkinowi jakąś posadę i oferuje mu nocleg u własnego sekretarza. Książę szybko zaskarbia sobie sympatię całej rodziny Jepanczynów i szczegółowo opowiada jej o swoim pobycie w Szwajcarii. Okazuje się, że jest on osobą bardzo prostoduszną i naiwną, a jednocześnie mądrą. W Szwajcarii przyjaźnił się głównie z dziećmi i z ubogą wieśniaczką Marie, dla której sprzedał brylantową szpilkę i podarował jej pieniądze na przeżycie.

Myszkin zachwyca się również urodą najmłodszej z córek generałowej, Agłai i porównuje ją do Nastazji Filipowny. Zainteresowana osobą Nastazji generałowa prosi księcia o pokazanie jej portretu. Myszkin udaje się zatem do sekretarza po zdjęcie dziewczyny. Wszyscy orzekają, że Nastazja jest bardzo piękna, a Agłaja mówi, że „z taką urodą można by zdobyć cały świat”.

Sekretarz Gania przekazuje przez Myszkina liścik Agłai, w którym prosi ją, by powiedziała słowo, a on zerwie z Filipowną. Agłaja jest tym oburzona i każe księciu zwrócić liścik nadawcy. Gania nazywa Myszkina idiotą, a następnie zabiera go do siebie na noc, gdzie książę poznaje całą rodzinę Iwołginów. Ojciec, generał, twierdzi, że znał rodziców Myszkina. Rodzina Gani jest przeciwna jego małżeństwu z Filipowną ze względu na jej reputację.

Niespodziewanie w domu Iwołginów pojawia się Nastazja, która początkowo bierze księcia za lokaja i wyzywa go od idiotów; zachowuje się bardzo niegrzecznie w stosunku do całej rodziny. Wkrótce wchodzi również pijany Rogożyn i w domu dochodzi do kłótni. W końcu oboje z Nastają wychodzą, a ona zaprasza wszystkich na swoje urodziny, gdzie ogłosi swoją decyzję w sprawie ślubu z Ganią.

Generał Iwołgin, alkoholik, pożycza od księcia pieniądze i obiecuje go wprowadzić na przyjęcie do Nastazji Filipowny. Okazuje się jednak, że wcale nie zna drogi. Myszkinowi pomaga Kola. Książę chce ostrzec Filipownę przed małżeństwem z Ganią, któremu chodzi jedynie o jej posag. Mężczyźni na przyjęciu urodzinowym Nastazji biorą udział w zabawie polegającej na opowiedzeniu największej nikczemności, jaką popełnili. Na koniec swoją historię ma opowiedzieć Nastazja. Niespodziewanie pyta ona jednak księcia, czy powinna wyjść za Ganię. Myszkin odpowiada, że nie, na co Nastazja przystaje. W mieszkaniu pojawia się Rogożyn.

Nastazja wyrzuca wszystkim obecnym mężczyznom, że się o nią targują, chcą ją kupić lub bezwzględnie wykorzystują. Rozpacza, że nikt nie będzie jej już chciał. Na co książę Myszkin stwierdza, że kocha Filipownę i że chce się z nią ożenić. Wyjawia również, że spodziewa się otrzymać duży spadek.

Nastazja nie przyjmuje jednak oświadczyn, twierdząc że jest ich niegodna. Wyjawia, że Rogożyn zapłacił za noc z nią 100 tysięcy rubli i wrzuca pieniądze w ogień. Dziewczyna zwraca się do Gani, że jeśli wyciągnie pieniądze, to może je zatrzymać. Kiedy mężczyzna odwraca się i mdleje, Nastazja ofiarowuje mu całą sumę, a potem wychodzi z Rogożynem.

Część II

Myszkin wyjeżdża do Moskwy, gdzie dostaje spadek i nawiązuje stosunki z arystokratycznymi rodami. Tymczasem Filipowna ucieka od Rogożyna, a ten nieustannie jej szuka. Do Petersburga przybywa natomiast książę Sz., który oświadcza się Adelajdzie, córce generała Jepanczyna. Gania zapada na poważną chorobę i nie wraca do pracy, a jego siostra Wawra wychodzi za Pitycyna. Ojciec Gani trafia do więzienia za długi.

Książę wraca do Petersburga z powodu listu Lebiediewa, który wyjawia mu, że wie, gdzie przebywa Nastazja. Okazuje się, że dziewczyna znów widuje się z Rogożynem, który chce się z nią ożenić. Myszkin spotyka się z Rogożynem i życzy parze szczęścia, mimo że Nastazja cały czas ucieka raz od niego a raz od zamożnego kupca. Rozmawiają również o wierze w Boga i wymieniają się swoimi krzyżykami. Na koniec Rogożyn stwierdza, że książę powinien ożenić się z Nastazją.

Rogożyn śledzi księcia. Myszkin dostaje zaś ataku epilepsji przed domem Filipowny. Po odzyskaniu przytomności książę wraz z Lebiediewem wyjeżdżają do Pawłowska, do daczy Lebiediewa. Chorego księcia odwiedzają generałowa Jepanczyn wraz z córkami. Niespodziewanie zjawiają się tam również młodzi mężczyźni, z których jeden (Antyp Burdowski) twierdzi, że to on jest prawowitym spadkobiercą majątku księcia. Jest bowiem nieślubnym synem krewnego księcia, który przekazał mu spadek. Okazuje się jednak, że cała sprawa jest manipulacją, co pomaga wyjaśnić Gania.

Przed daczą zjawia się Nastazja Filipowna, który krzyczy do księcia Radomskiego, że Rogożyn wykupił jego weksle i odjeżdża. Wszyscy są zaniepokojeni nową intrygą. Generałowa zaprasza do siebie księcia.

Część III

Książę zaczyna bywać u Jepanczynów. Tymczasem Radomski popełnia samobójstwo i wychodzi na jaw, że dokonał defraudacji. Okazuje się również, że Agłaja dała mu kosza. Księcia odwiedza Rogożyn. Hipolit, chorowity przyjaciel Koli próbuje popełnić samobójstwo. Agłaja zaś potajemnie spotyka się z księciem i wyjawia mu, że Filipowna namawia ją, by za niego wyszła. Wkrótce u Myszkina zjawia się sama Nastazja, która stwierdza, że widzi ją ostatni raz, a następnie odjeżdża wraz z Rogożynem.

Część IV

Myszkin zaręcza się z Agłają. W domu Jepanczynów odbywa się oficjalna kolacja z udziałem księcia i księżny Biełkońskich. Myszkin wypowiada się niepochlebnie o katolicyzmie, nazywając go religią niechrześcijańską i przedłużeniem Imperium Rzymskiego. Podczas wywodu książę tłucze cenny chiński wazon. Wszyscy stwierdzają, że nie jest on dobrym kandydatem na męża dla Agłai.

Agłaja w towarzystwie Myszkina udaje się na spotkanie z Nastazją. Dochodzi do kłótni między kobietami, a Nastazja przypomina księciu o obietnicy zawarcia z nią małżeństwa. Myszkin nie wie, co odpowiedzieć, więc Agłaja wybiega z płaczem. Filipowna wypędza z domu Rogożyna i zostaje z księciem.

Książę zostaje oficjalnie narzeczonym Nastazji i wspólnie wyznaczają datę ślubu. Jepanczynowie zrywają stosunki z Myszkinem i wyjeżdżają z Pawłowska. Książę popada w stan chorobowy i czuje się coraz gorzej. W dniu ślubu Nastazja ucieka z Rogożynem. Książę wyjeżdża do Petersburga i bezskutecznie próbuje dostać się do domu Rogożyna. Po kilku godzinach Rogożyn sam odnajduje księcia i zaprasza go do domu. Okazuje się, że w przypływie szału zamordował on Nastazję Filipownę i nie potrafi rozstać się z jej trupem. Książę przez całą noc gra w karty z Rogożynem nad ciałem martwej Nastazji.

Następnego dnia odnajduje ich lokaj. Rogożyn dostaje zapalenia mózgu, a po chorobie zostaje skazany na 15 lat katorgi na Syberii. Oczyszcza też z zarzutów Myszkina. Książę traci zmysły i ciężko choruje. Zostaje znowu wysłany do Szwajcarii na terapię do profesora Schneidera. Jepanczynowie wyjeżdżają za granicę, Agłaja wychodzi za polskiego hrabiego i wstępuje do Komitetu Odrodzenia Polski.