Wzorzec dworzanina na podstawie „Dworzanina polskiego”

W 1528 roku ukazało się we Włoszech dzieło Baldassarre Castiglione „Il Cortegiano”. Traktat ów zyskał olbrzymią popularność w całej Europie. Renesansowe elity uznały, iż w książce doskonale wypunktowano cechy idealnego szlachcica i dworzanina – stąd też w wielu krajach zdecydowano się na przełożenie pracy Castiglione.

W Polsce zadanie to otrzymał od króla Zygmunta Augusta, skądinąd człowieka bardzo wyrafinowanego intelektualnie, Łukasz Górnicki. Górnicki studiował kilka lat we Włoszech, jednak uznał, iż nie można dokonać dokładnego tłumaczenia „Dworzanina”. Obyczaje i kultura włoska i polska różnią się do tego stopnia, iż przekład wymaga wprowadzenia daleko idących zmian.

Górnicki pisał:
[…]nie tylko zaniechałem imion włoskich, a włożyłem polskie, i rozmowę tam tej podobną napisałem, ale też i wiele inych rzeczy włożyć-em nie chciał […] jednych nie kładę, a drugie odmieniam: iż jednym grom u nas by nie rozumiano (gdyż o Tarantelli domowej Polak nic nie słychał), a drugie nie zejdą sie do tej rozmowy, gdzie białych głow nie masz. Gdzie tych mnie sie włożyć w dialog polski nie godziło, bo ani nasze Polki są tak uczone jako Włoszki, ani drugich rzeczy, ktore owdzie są, cirpieć by ich uszy mogły. Nuż de effeminatis czo on pisze, iż ten zły zwyczaj do nas nic przyszedł, szkoda go też było i wspominać. Zasię de duello i tego tak sie włożyć nie godziło, bo około bitwy w szrankach wszytko inaczej u nas, niż jest we Włoszech.

„Dworzanin polski” rozgrywa się na dworze biskupa Myszkowskiego w Prądniku (obecnie Kraków). Zebrani członkowie świty biskupa dyskutują o tym, jaki powinien być idealny dworzanin. W kilku punktach dyskutanci nie mogą dojść ze sobą do zgody – kłócą się na przykład, czy kobieta jest istotą wyraźnie niższą od mężczyzny, czy też stanowi jego dopełnienie. Niemniej z całego tekstu wyłania się zasadniczo spójny obraz doskonałego szlachcica i dworzanina.

Rozmówcy są zgodni, iż dworzanin musi być osobą atrakcyjną fizycznie. Przez atrakcyjność rozumieć należy proporcjonalność:

A tak przychodząc do wzrostu tak najduje u siebie, iż ma być Dworzanin ani nazbyt wielki, ani nazbyt mały, bo więc obojgu temu dziwują sie ludzie, prosto jako, kiedy sie czo przeciwko przyrodzeniu dziwno urodzi, i brzydzą sie takim człowiekiem pospolicie.

Dworzanin nie może też przypominać niewiasty. Sprawność fizyczna jest istotna – w końcu szlachcic musi radzić sobie w tańcu, a także na wojnie.

Ważne jest pochodzenie dworzanina – winien wywodzić się ze szlachetnego rodu. Prócz tego koniecznie musi znać kanony dobrego zachowania. W końcu światowiec powinien się odnajdywać zarówno w sali balowej, jak i w trakcie światłej rozmowy. Z tą ostatnią wiąże się umiejętność pięknego wysławiania się – talenty mówców były bardzo cenione w epoce renesansu.

Szlachcic powinien być wykszatłcony. Gdy już moj Dworzanin ozdobi umysł swoj cnotą, po cnocie nie zda mi sie, aby go w czo piękniej przybrać mógł, jako w naukę, chociać niektóre narody, i naszych niemal więtsza część Polakow, mają sobie nauki dobre za nic, a prawie je oddzielają od ślachectwa, powiedając, iż ślachectwo telko z męstwa roście. Jednak Górnicki przywołuje antyczne przykłady, świadczące o czym innym. Wielcy mężowie starożytności należeli do osób oczytanych. Caesar, jako sie pilnie uczył, i jako wiele umiał, znać to z jego osobnego pisma, ktore zostawił. Powiedają, iż Scipio Africanus nigdy z ręki nie wypuścił Xenophontowych książek, gdzie Xenophont pod osobą Cyrusa krola, wypisuje, jaki by miał być krol prawy. Więc Lucullus, Silla, Pompejus, Brutus i ini rzymscy i greccy hetmanie, wszytcy uczeni byli.

Dworzanin musi wiernie służyć swojemu panu – nie przeszkadzać mu, gdy ten załatwia swoje sprawy, ale i potrafić go zabawić rozmową, gdy zajdzie taka potrzeba. Winien także szczerze swego pana kochać – wyklucza to stosowanie pochlebstwa, bowiem to jest nieszczere. A nieszczerości nie da się pogodzić z miłością. Tak więc daleko taki będzie od pochlebce, bo pochlebca ani pana swego, ani przyjaciela nie miłuje. A Dworzanin, jakom powiedział, to ma mieć nad wszytko, aby miłując pana swego, wolej jego i roskazaniu dosyć czynił, co może czyście być bez pochlebstwa.

Łukasz Górnicki stworzył interesujący model idealnego dworzanina. Jednak rozwój kultury polskiej sprawił, iż zaimportowane z Włoch wzorce nie przyjęły się szerzej. Natomiast dzieło z pewnością zasługuje na uwagę, jako udana próba przełożenia na rodzimy grunt wyrafinowanych pojęć renesansowej Italii.