Charakterystyka polskiego społeczeństwa w „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” prezentuje interesujący i rozbudowany obraz polskiego społeczeństwa lat 80. XIX wieku. Eliza Orzeszkowa skupia się przede wszystkim na ziemiaństwie i chłopstwie, swoistym dopełnieniem przedstawionego przez autorkę wizerunku Polaków jest natomiast „Lalka” Bolesława Prusa, skoncentrowana na społeczności miejskiej. Pisarka stara się pokazać wszystkie warstwy oraz ich wewnętrzne zróżnicowanie.

Przedstawicielami arystokracji są w powieści hrabiostwo Darzeccy, pani Andrzejowa Korczyńska i jej syn Zygmunt z żoną oraz Teofil Różyc. Są to zamożni ziemianie, którzy posiadają dobrze prosperujące i przynoszące znaczne dochody majątki. Młodzi arystokraci dużo podróżują po Europie – Zygmunt studiuje za granicą, a Różyc oddaje się zagranicznym wojażom.

Wśród arystokracji widać wyraźną polaryzację stanowisk wobec sprawy narodowej. Jedni to typowi kosmopolici, którzy nie interesują się losami kraju, ale są skupieni na własnych interesach, ambicjach i rozrywkach. Zygmunt Korczyński chce na przykład sprzedać rodzinny majątek i zamieszkać w którymś z europejskich krajów, gdzie będzie mógł oddawać się malarskiej pasji i wyszukanym przyjemnościom. Z kolei pani Andrzejowa jest wielką patriotką, nie wyobraża sobie życia w innym kraju, pragnie kontynuować misję męża poległego w powstaniu styczniowym: pomnażać narodowy kapitał i działać na rzecz prostego ludu.

Rodzina Benedykta Korczyńskiego to natomiast przedstawiciele średniozamożnego ziemiaństwa. Posiadają oni jeszcze majątek, choć jest on znacznie uszczuplony i trudny do utrzymania. Z natury rzeczy nie mogą się zatem jedynie oddawać pustym rozrywkom, ale ciężko pracują, by utrzymać rodową ziemię. Ich dzieci kształcą się w kraju - Witold kończy szkołę agronomiczną. Do średniozamożnego ziemiaństwa należą również Kirłowie, właściciele majątku Olszynka. Z warstwy tej wywodzą się też Orzelscy, Marta Korczyńska oraz Teresa Pilińska, opiekunka pani Emilii Korczyńskiej.

Przedstawiciele ziemiaństwa często muszą walczyć o swój los zwłaszcza z powodu uwikłania w przeszłości w powstanie styczniowe. Zostali oni obłożenie dotkliwymi represjami ze strony carskiej Rosji. Niejednokrotnie są zmuszeni do odsprzedawania swojej ziemi, co oznacza powolną rezygnację z dawnego luksusu i w perspektywie przenoszenie się do miast lub życie na łasce zamożniejszych krewnych, jak Justyna Orzelska czy Marta.

Najniższą warstwą społeczną sportretowaną w „Nad Niemnem” jest schłopiała szlachta zaściankowa, czyli Bohatyrowicze. Oni najmocniej odczuli konsekwencje przemian cywilizacyjnych. Posiadają wprawdzie własną ziemię i las, jednak pracują na roli tak jak chłopi. Odróżnia ich jedynie dawna tradycja, a także rodowy herb. Bohatyrowicze są zatem przedstawicielami prostego ludu, jednak cechuje ich szlachecka duma, zadowolenie z owoców własnej pracy i szacunek dla tradycji. Podczas powstania styczniowego zaangażowali się w zbrojną walkę i dali ofiarę z życia; walczyli wspólnie z ziemiaństwem. Bardzo ciężko im utrzymać rodzinną ziemię, często są zmuszeni procesować się z zamożniejszą szlachtą.

Bez wątpienia Orzeszkowa najbardziej dowartościowuje w powieści najniższą klasę społeczną. W prostym ludzie, jego szacunku dla ziemi i pracy, a także umiłowaniu tradycji widzi autorka szansę na odbudowę społecznych więzi i dobrą przyszłość. Tylko wewnętrzna jedność elit i nizin społecznych – zdaje się mówić autorka – daje nadzieję na odzyskanie wolności.