Portrety kobiet wyemancypowanych - kobiety w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej

W całej twórczości Elizy Orzeszkowej niezwykle istotne miejsce zajmuje kwestia kobiecej emancypacji. Sztandarowym przykładem jest w tym względzie „Marta”, ale problem ten pojawia się również w takich powieściach, jak „Cham” czy „Nad Niemnem”. Jakie portrety kobiet stworzyła zatem autorka w ostatniej z wymienionych powieści?

Gdyby pokusić się o formułę generalizującą metodę tworzenia kobiecych postaci w „Nad Niemnem”, trzeba by powiedzieć, że Orzeszkową wyraźnie interesują kobiety samodzielne. Często są to kobiety świadomie wybierające samotność i dobrze radzące sobie bez męskiej pomocy. Najlepszym przykładem jest tu pani Andrzejowa Korczyńska, wdowa po powstańcu styczniowym, która po śmierci męża odrzuca wszystkie matrymonialne propozycje i sama zajmuje się zarządzaniem majątkiem oraz wychowaniem syna. Co więcej, można wnioskować, że bardzo dobrze odnajduje się ona w tej samodzielnej roli, należy bowiem do kresowej elity. Pani Andrzejowej nie tylko udaje się zachować rodową ziemię, ale także świetnie wykształcić syna i zadbać o jego materialną przyszłość.

Kolejną samotną kobietą jest w powieści Marta Korczyńska, krewna Benedykta. To ona organizuje codzienne funkcjonowanie dworu w Korczynie. Dba o czystość, uczestniczy w przygotowywaniu posiłków, organizuje przyjęcia i dogląda całego gospodarstwa. Marta w przeszłości odrzuciła oświadczyny Anzelma Bohatyrowicza, ponieważ wstydziła się wyjść za schłopiałego, ubogiego szlachcica. Nie wiedziała wówczas, że wybiera samotność na całe życie. Przyjmuje jednak z godnością swój los, a w dojrzałym już wieku podejmuje decyzję o przeprowadzce do Bohatyrowiczów.

Justyna Orzelska z kolei to również kobieta samotna. Akcja powieści rozpoczyna się w momencie, gdy dziewczyna ma 24 lata, a warto pamiętać, że pod koniec XIX stulecia był to wiek ocierający się o staropanieństwo. W przeszłości Orzelska zawiodła się w miłości - została uwiedziona i porzucona przez Zygmunta Korczyńskiego. Mimo tych przeżyć i braku majątku Justyna nie staje się wyrachowaną osobą i odrzuca oświadczyny  arystokraty Teofila Różyca. Warto podkreślić, że bogate zamążpójście w czasach, kiedy toczy się akcja powieści, oznaczało dla kobiety zabezpieczenie bytu materialnego.

Trzeba pamiętać, że kobiety nie mogły wówczas swobodnie podejmować pracy zarobkowej ani korzystać z praw publicznych. Dopiero w tym kontekście odważna i samodzielna decyzja Justyny, żeby pójść za głosem serca a nie rozumu, zyskuje wymiar wyjątkowy. Orzelska przyjmuje oświadczyny ubogiego Janka Bohatyrowicza i wybiera ciężką pracę zamiast życia w luksusie.

Warto zwrócić uwagę, że wyraźna samotność kobiet w „Nad Niemnem” jest wynikiem określonej sytuacji politycznej. W powstaniu styczniowym zginęło bardzo wielu mężczyzn, a jeszcze więcej zostało zesłanych na Sybir. Powstało wówczas szczególne zjawisko społeczne – osamotnienie kobiet, które zmuszone były samodzielnie radzić sobie w codziennym życiu. Dla tamtych czasów bardzo charakterystyczne było nie tylko wdowieństwo, ale również staropanieństwo, zabrakło bowiem mężczyzn, z którymi kobiety mogłyby założyć rodziny.

Paradoksalnie jednak sytuacja taka przyspieszyła procesy emancypacyjne. W Polsce kobiety usamodzielniły się znacznie szybciej niż w krajach Europy zachodniej. Orzeszkowa dostrzega ów podskórny nurt historii. Autorka pokazuje, że polskie dzieje to nie tylko wielkie czyny będące dziełem mężczyzn, ale również kobieca codzienność oraz troska o byt i przetrwanie.