Artyzm „Nad Niemnem”

Artyzm według „Słownika terminów literackich” jest to

ogół cech dzieła dający świadectwo biegłości twórcy w danej dyscyplinie sztuki, jego umiejętnościom kształtowania materiału oraz sprawności w posługiwaniu się środkami i sposobami wypowiedzi zgodnie z założonym celem

Artyzm powieści „Nad Niemnem” wyraża się zatem na kilku różnych płaszczyznach: językowej, stylistycznej, konstrukcji świata przedstawionego oraz w sferze kompozycyjnej, których ukształtowanie decyduje o przynależności książki do kategorii dzieł sztuki.

Język powieści stanowi zjawisko wyjątkowe, Orzeszkowa zastosowała bowiem mowę „więzienną”. Ze względu na ograniczenia cenzuralne w „Nad Niemnem” nie mówi się wprost o powstaniu styczniowym, ale zostaje ono zakamuflowane w licznych aluzjach, peryfrazach i symbolach (przede wszystkim ważną rolę odgrywa symbolika mogiły).

Jeśli chodzi o styl „Nad Niemnem”, powieść tę uważa się za jedną z najwybitniejszych w dorobku Elizy Orzeszkowej. Szczególną uwagę zwracają rozbudowane i synestezyjne opisy przyrody, dzięki którym autorka oddała piękno nadniemeńskiego krajobrazu. Opisy są niezwykle barwne i obrazowe, ale także nastrojowe. Widać w nich tendencje impresjonistyczne. Orzeszkowa umiejętnie operuje patosem – natura wyraźnie współtworzy świat przedstawiony, jest nie tylko tłem, ale również świadkiem dawnych wydarzeń i rezerwuarem pamięci. Tendencja ta uwidacznia się szczególnie w opisach dwóch mogił oraz Niemna.

Świat przedstawiony w „Nad Niemnem” spełnia wymogi konwencji realistycznej. Mamy do czynienia z drobiazgowym przedstawieniem korczyńskiego dworu i szlacheckiego zaścianka Bohatyrowiczów. Jednocześnie Orzeszkowej udało się stworzyć rozbudowaną panoramę polskiego społeczeństwa: od arystokracji przez ziemiaństwo po chłopstwo. Szczególną uwagę poświęca autorka zaściankowi, który stanowi kwintesencję polskiego folkloru, obrzędów, zabaw i pracy. Ważną rolę odgrywają także kreacje poszczególne postaci, zwłaszcza Benedykta Korczyńskiego i Justyny Orzelskiej oraz ich wewnętrznej przemiany.

Kompozycja „Nad Niemnem” stanowi precyzyjnie zaplanowaną całość. Dziełem rządzą zasady kontrastu (pomiędzy dworem i zaściankiem, a także pomiędzy poszczególnymi bohaterami) i paralelizmu wątków. Mamy do czynienia zatem z równoległością wątku mezaliansu w wypadku Jana i Cecylii, Marty i Anzelma oraz Justyny i Janka Bohatyrowicza.