„Nad Niemnem” jako powieść tendencyjna

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej nie jest typową powieścią tendencyjną, jak np. inna książka pisarki pt. „Marta”. Można jednak wskazać w tym dziele cechy charakterystyczne dla tak zwanej powieści z tezą.

Po pierwsze, w zarysie „Nad Niemnem” widać wyraźny projekt ideologiczny, przyświecający wymowie całej książki. Jest nim mianowicie swoista synteza dwóch tradycji: romantycznej i pozytywistycznej. Wymowny symbol owego połączenia stanowi obecność w powieści dwóch mogił: Jana i Cecylii, odwołującej się do pozytywistycznego kultu pracy, oraz mogiły powstańczej, oznaczającej ideał walki o wolność.

Obie te wartości znajdują w powieści szersze reprezentacje. Praca stanowi tu drogę do realizacji jednostki (dzięki niej Justyna odnajduje swoje życiowe powołanie) oraz przyczynia się do dobra ogółu (praca Bohatyrowiczów, Witolda czy Benedykta). Romantyczna idea buntu, a przede wszystkim walki o wyzwolenie kraju spod jarzma zaborców, wydaje się w powieści mniej wyraźna ze względu na ograniczenia cenzuralne i język więzienny, którym posłużyła się pisarka.

Po drugie, w „Nad Niemnem” mamy do czynienia z charakterystycznym dla powieści tendencyjnej dość wyraźnym podziałem bohaterów na pozytywnych i negatywnych. Czytelnik raczej pejoratywnie będzie zatem oceniał niemal wyjętego z żurnala Zygmunta Korczyńskiego, kosmopolitę i salonowego lwa czy Teofila Różyca, zepsutego światowym życiem narkomana. Przychylne uczucia wzbudzają natomiast Marta Korczyńska, Witold, większość Bohatyrowiczów oraz Justyna Orzelska. Z drugiej strony jednak wszyscy bohaterowie posiadają rozbudowane rysy psychologiczne i trudno określić ich jako papierowych i pomyślanych jedynie jako ilustracje określonej tezy, zwłaszcza jeśli chodzi o postać Benedykta Korczyńskiego.

Niewątpliwie pojawia się jednak w „Nad Niemnem” inna cecha powieści tendencyjnej, a mianowicie obecność w narracji dyskursu publicystycznego. W usta Witolda Korczyńskiego Orzeszkowa wyraźnie wkłada bowiem typowe pozytywistyczne hasła pracy u podstaw i pracy organicznej.

Pomimo obecności w „Nad Niemnem” wskazanych cech trudno jednak określić książkę jako powieść tendencyjną, ponieważ nie została ona podporządkowana jedynie doraźnym celom, prezentuje bogaty obraz epoki oraz rozbudowane portrety bohaterów.