Dziady cz. IV – opracowanie, motywy, interpretacja, charakterystyka bohaterów

Geneza
Czwarta część „Dziadów” powstała w latach 1820 – 1821, w czasie pobytu Mickiewicza w Kownie (stąd „Dziady” kowieńsko – wileńskie). Treść dzieła wyraźnie nawiązuje do wątku z życia autora, który znalazł w niej odzwierciedlenie. Wybitny poeta, za pośrednictwem swego przyjaciela – Michała Wereszczaki – poznał Marylę Wereszczakówną. Szybko zapałał do niej miłością, lecz uczucie to nigdy nie znalazło spełnienia, gdyż kobieta poślubiła znacznie bogatszego i cieszącego się wsparciem jej rodziców hrabiego Puttkamera. Ponadto w czwartej części „Dziadów” można znaleźć liczne nawiązania do utworów i artystów, jakimi dramat był inspirowany (Goethe, Schiller, Rousseau).

Czas i miejsce akcji

Akcja dzieła rozgrywa się w noc zaduszną i obejmuje 3 godziny (od 21 do 24, kolejno godzinę miłości, godzinę rozpaczy i godzinę przestrogi). Ich upływ zostaje bardzo wyraźnie zaznaczony – odmierzany jest pianiem koguta, dzwonieniem zegara i gaśnięciem świec.

Miejscem akcji jest niewielka chatka księdza. Opowieść Gustawa przenosi ją w przestrzeń ówczesnej Litwy – do jego rodzinnej miejscowości, pobliskiego lasu itp.

Bohaterowie

Gustaw

Przybycie Gustawa do domu księdza przerywa spokojny wieczór gospodarza i jego dzieci. Tajemniczy Pustelnik, przyodziany w dziwny, budzący uśmiech na twarzach pociech strój i „przyozdobiony” liśćmi, początkowo napełnia serca zgromadzonych niepokojem. Jednak postanawiają oni ugościć mężczyznę, gdyż ten wygląda na głodnego i potrzebującego odpoczynku.

Pustelnik jest wyraźnie rozemocjonowany, jego słowa zdają się nie tworzyć spójnej całości, brzmiąc niczym chaotyczny i nieuporządkowany bełkot. Szybko okazuje się, iż jest to osoba wykształcona, doskonale znająca współczesną literaturę, którą, co ciekawe, obwinia za swoje życiowe niepowodzenie. Gustaw przywołuje twórczość Goethego i Schillera, mówiąc, że to ona nauczyła go kochać idealnie.

To właśnie wyidealizowana miłość stała się źródłem cierpienia, jakie znajduje ujście w słowach bohatera. Związek z Marylą postrzegał on jako uczucie szczególne, będące niezwykle silnym połączeniem ich dusz. Sam mówi, że byli oni dla siebie stworzeni. Niestety, życie napisało inny scenariusz, łącząc wymarzoną kobietę bohatera z innym mężczyzną – zamożniejszym, wywodzącym się z lepszego rodu. Utrata płomiennego uczucia stała się przyczyną wielkiego bólu bohatera, który coraz więcej czasu spędzał, rozpamiętując dawne szczęście. Chociaż czas upływał, cierpienie stawało się coraz silniejsze, co ostatecznie doprowadziło do samobójczej śmierci bohatera.

Niespełniona miłość stała się głównym wyznacznikiem losu bohatera. Buntuje się on przeciwko obrazowi świata, który jest sprzeczny z wzorcami, jakie czerpał z lektur. Czując nienawiść i niechęć, decyduje się na osamotnienie, zostaje pustelnikiem, człowiekiem obcującym jedynie z naturą. Przeraża go bezuczuciowość oraz prozaiczność tej przestrzeni. Gustaw pragnie silnego uczucia oraz rzeczywistości kształtowanej przez wzniosłe idee. Dostrzega jednak brak możliwości spełnienia tych marzeń, które traci tak samo jak miłość.

Główny bohater dramatu, w kończących go partiach, jawi się także jako mędrzec i wizjoner, swoisty guślarz. W rozmowie z księdzem prosi o przywrócenie obrzędu dziadów oraz przekazuje duchownemu informacje od duchów. Łączność ze strefą metafizyczną pozwala mu po raz kolejny, poprzez kontrast, ukazać nieszczerość i powierzchowność znanego mu świata (Tam większym jest ciężarem łza jednego sługi, / Którą szczerze wyleje nad tobą u zagonu, / Niż kłamliwe po drukach rozgłaszane żale, / Płatny orszak i kirem powleczone cugi. / Jeśli, żałując śmierci dobrego dziedzica, / Lud zakupioną świecę stawia mu na grobie, / W cieniach wieczności jaśniej błyszczy się ta świéca / Niż tysiąc lamp w niechętnej palonych żałobie). Wyraźnie zaznacza się tutaj zwrot w stronę ludowości zdającej się oznaczać autentyczność emocji.

Gustaw jest typowym bohaterem romantycznym. Przeżywa niezwykle silne, dominujące nad jego wolą uczucie, stoi w opozycji do reguł rządzących światem, a miejscu, w którym żyje, zarzuca brak szczerych idei i prawdziwości. Dostrzega pozory rządzące ludźmi i organizujące otaczającą ich przestrzeń. Nie mogąc zgodzić się na taką rzeczywistośc, postanawia opuścić najpierw społeczeństwo, a później świat.

Ksiądz

Właściciel niewielkiej chatki, w której pojawia się Gustaw, jest przeciwieństwem bohatera, co szybko zaznaczone zostaje w toczącej się rozmowie. Losy duchownego także naznaczone zostały tragicznym piętnem, lecz mężczyzna, pomimo straty żony i dwojga dzieci (to duchowny greckokatolicki), pragnie żyć, szukając pocieszenia w Bogu.

Ksiądz próbuje ustabilizować stan Gustawa, starając się uspokoić jego emocje poprzez zachęcanie do modlitwy i zaufania Stwórcy. Z kolei tajemnicze zjawiska, jakie zaczynają pojawiać się wraz z przybyszem, zawsze wyjaśnia racjonalnie, stojąc tym samym w opozycji do romantycznego światopoglądu.

Największym przewinieniem duchownego jest zakazanie obrzędu dziadów, który uznał za pogański i zabobonny. O przywrócenie dawnego porządku stara się Gustaw. By to osiągnąć, mężczyzna przywołuje nieżyjące postaci oraz ukazuje pośmiertny los pewnych ludzi (ćmy jako postaci blokujące rozwój nauki).
Ukochana Gustawa

Wybranka bohatera pojawia się tylko w jego opowieści. Ze słów pustelnika można wywnioskować, iż była to piękna kobieta, z którą nawiązał wyjątkową relację opartą na braterstwie dusz. Jednak nie była ona w stanie przeciwstawić się dzielącym ich różnicom, wychodząc za bogatszego mężczyznę.

Dzieci księdza

Dzieci księdza, w przeciwieństwie do ojca, mają umysły bardziej otwarte na działanie tajemniczych sił. Przejawiają one bardzo emocjonalny stosunek do świata, chętnie słuchając opowieści Gustawa i wierząc w historię o duchu lichwiarza.

Motywy

Miłość romantyczna

Głównym motywem czwartej części „Dziadów” Adama Mickiewicza jest miłość. To właśnie ona, ciemnym jesiennym wieczorem, prowadzi Gustawa do domu swego dawnego nauczyciela. Historia, którą mężczyzna opowiada księdzu, stanowi zapis miłości szczególnej, która na zawsze łączy dusze dwojga ludzi. Bohater gotów jest poświęcić wszystko w imię tego uczucia, lecz kochankowie zostają ostatecznie rozdzieleni z powodu ziemskich reguł. Fakt ten staje się przyczyną obłędu wciąż pamiętającego dawne chwile mężczyzny, a następnie jego śmierci. Jest on przekonany, że opuści ten świat (u księdza pojawia się jako widmo) dopiero wówczas, gdy umrze jego ukochana.

Motyw literatury

Gustaw oskarża książki znalezione w domu dawnego nauczyciela o to, że to za ich sprawą stał się człowiekiem nieszczęśliwym. To one ukazały mu obraz miłości idealnej i nauczyły go kochać w taki sposób.

Motyw dziadów

Jednym z zarzutów, jakie czyni księdzu Gustaw, jest ten dotyczący zniesienia przez duchownego obchodów dziadów. Dla bohatera, który opuścił już ziemski świat, rytuał ten jawi się jako szczególnie ważny, prawdziwy i niosący nieocenioną pomoc duszom. Autentyczna ofiara jest o wiele ważniejsza niż działanie powierzchowne, podejmowane z przymusu. By lepiej zobrazować ten fakt, Gustaw przywołuje duchy będące owadami (ćmy, motyle) oraz jego dawnych uczniów duchownego, czym ukazuje rozmówcy konieczność ciągłej pamięci o zmarłych.

Motyw śmierci

Gustaw wymienia trzy rodzaje śmierci – śmierć fizyczną, śmierć wieczną potępionej duszy oraz śmierć miłości. Ta, której boją się wszyscy ludzie (fizyczna, zwana także pospolitą), jest najmniej groźna, stanowi jedynie przejście do innej rzeczywistości. Dusza zachowuje wspomnienia, musi spłacić dawne długi. Właśnie dlatego bohater prosi księdza o przywrócenie dziadów, które pomagają spełnić pragnienia dusz zagubionych, zawieszonych między światami.

Interpretacja

Czwarta część „Dziadów” jest dziełem ukazującym romantyczną wizję świata – przestrzeni wielowymiarowej, będącej miejscem ścierania się tajemniczych sił i manifestacji zjawisk niewytłumaczalnych w sposób racjonalistyczny. Główni bohaterowie zostali wykreowani na zasadzie kontrastu – reprezentują oni odmienne poglądy i przekonania. Indywidualizmowi i uczuciowości Gustawa przeciwstawiona zostaje swoista bierność księdza, który wszystko pragnie wyjaśniać za pomocą rozumu, a pewnego gruntu stabilności poszukuje w modlitwie.

Bunt głównego bohatera wynika z faktu, iż świat nie może sprostać jego oczekiwaniom, jakie wyrosły na gruncie lektur i idealizmu, gdyż jest miejscem rządzącym się odrębnymi prawami (często bezwzględnymi i okrutnymi). Prosząc o przywrócenie obrzędu dziadów, Gustaw apeluje nie tylko o pomoc w imieniu cierpiących dusz, ale także o niezamykanie się na uczucia i wartości obecne w świecie od lat. Świata nie można więc poznać jedynie za pomocą rozumu, do jego odkrycia potrzebne są także uczucia i wiara.