Bema pamięci żałobny rapsod – interpretacja i analiza

Rapsod to utwór poświęcony pamięci bohaterów i ich czynów. Nierzadko stanowi fragment większej całości (np. epopei), lecz funkcjonuje także jako autonomiczna forma literacka. Jednym z najbardziej doniosłych przykładów realizacji tego gatunku w historii polskiej sztuki jest „Bema pamięci żałobny rapsod”, który napisał Cyprian Kamil Norwid.

Józef Bem był wybitnym polskim generałem. Brał on udział m. in. w walkach powstania listopadowego, trzeciej rewolucji wiedeńskiej, powstania węgierskiego, a następnie, jako Murad Pasa, został generałem tureckiej armii. Nie tylko dał się poznać jako niezrównany specjalista w zakresie artylerii, ale zyskał także miano postaci kojarzonej z wolnością, walką o najwyższe wartości.

Interpretacja

Dzieło rozpoczyna się łacińską sentencją, która przypisywana jest Hannibalowi - przysięgi złożonej ojcu aż po dziś dzień tak dotrzymałem. Motto przywołujące postać jednego z najznamienitszych dowódców w historii świata stawia bohatera lirycznego w jednym szeregu z wielkimi jednostkami.

Pierwsza strofa utworu buduje podniosły i tajemniczy nastrój. Podmiot liryczny - występujący w trzeciej osobie - rozpościera przed odbiorcą niezwykły obraz. Oto wśród płonących pochodni i powiewających proporców gromadzą się żałobnicy, by oddać hołd wielkiemu rycerzowi. Dopełnienie stanowi strofa druga, w której pojawia się kondukt żałobnych panien. Ich rozpacz przybiera różne formy - zbierają łzy w konchy, tłuką gliniane naczynia. W kolejnej zwrotce podmiot liryczny ukazuje bijących w topory i tarcze.

Apostrofa zawarta w pierwszej strofie (Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz, - Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan?) podkreśla męstwo bohatera lirycznego (złamała go dopiero śmierć), a sam opis ceremoniału jego pochówku stylizowany jest na obraz starożytny lub średniowieczny, wywodzący się z epoki rycerstwa. Widoczne są tutaj motywy charakterystyczne dla obu epok (tłuczenie naczyń oraz smoki, jaszczury itp).

Czwarta strofa przełamuje dotychczasowy porządek tekstu (opisowy). Podmiot liryczny koncentruje się na ruchu pochodu, który zmierza przed siebie (Wchodzą w wąwóz i toną... wychodzą w światło księżyca / I czernieją na niebie, a blask ich zimny omusnął). Balansujący na granicy dwóch światów korowód wciąż idzie dalej i dalej. Gdy na jego drodze pojawiają się przeszkody - przykładowa czarna czeluść - pokonuje je, korzystając z dziedzictwa opłakiwanego bohatera (Włócznią twego rumaka zeprzem jak starą ostrogą...). Celem pochodu stają się ludzie - idea, która przetrwała bohatera, ma obudzić grody i ogarnąć pleśń z oczu narodów.

W „Bema pamięci żałobnym rapsodzie” Norwid nie tylko oddaje cześć wielkiemu bohaterowi, ale także podkreśla żywotność wartości przezeń utożsamianych. Zmierzający przed siebie pochód porusza się drogą dziejów, niosąc ze sobą ideę przekazaną przez nieżyjącego bohatera.

Podmiot liryczny posługuje się także symbolem Jerycha, czyli miasta znanego z Biblii. Była to ziemia odległa od Boga (Izraelici zmierzali w stronę Ziemi Obiecanej), a okalające ją mury runęły właśnie dzięki pomocy Najwyższego. W utworze twierdzę tę postrzegać można jako ziemię, bastion niewoli. Jednakże jej mury runą, a pochód zmierzać będzie Dalej - dalej, wciąż głosząc wartość wolności.

Analiza

Wiersz cechuje się podniosłym i żywym językiem. Jego warstwa stylistyczna jest bardzo zróżnicowana i rozbudowana. Podmiot liryczny, dzięki zastosowaniu licznych tropów oraz figur, buduje obraz plastyczny i nastrojowy, a nadto wzbogaca go złożoną warstwą ideową.

Dzieło składa się z sześciu strof (o różnej ilości wersów: 10, 6, 4, 4, 4, 6). Pojawiają się w nim różnorodne układy rymów - parzysty, przeplatany oraz okalający. W większości linijek liczba zgłosek wynosi 15, lecz pojawiają się niewielkie odstępstwa od tej normy. Jednak za rytmiczność utworu odpowiada metrum, w jakim został napisany - tzw. polski heksametr (stosowany głównie w tekstach podniosłych, poważnych, stylizowanych).

Już w tytule dzieła zauważyć można inwersję, czyli zaburzenie naturalnego szyku wyrazów. Po motcie następuje z kolei apostrofa - podmiot liryczny zwraca się do oddalającego się Cienia (opiewany w utworze Bem). W utworze dostrzec można liczne epitety (panny żałobne), rozbudowane porównania (Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki... / Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami...), ożywienia (pokłaniają się góry), metafory (serca omdlałe). W ten sposób zbudowany zostaje szczególny nastrój ewokujący niesamowitość, jakby umieszczający tekst poza konkretnym czasem.