„Marionetki” Norwida to wiersz o bardzo wymownym tytule, który nawiązuje do toposu theatrum mundi (teatr świata). Umiejscawiając ludzkość na scenie, poeta poddaje analizie sznurki (odpowiadają za poruszanie się tytułowych lalek), jakie sterują ich poczynaniami.
Interpretacja
Otwierające wiersz pytanie – Jak się nie nudzić? - zostało nacechowane znaczną dozą ironii. Wszak dookoła świecą gwiazdy, wszystko stoi – i leci. Jednak ludzki glob – widziany z perspektywy jego mieszkańców – tkwi w miejscu, jest nieruchomy. Biegnie natomiast czas, którego ruch podkreślają te słowa: I wszyscy żywi w tej chwili, / Z których i jednej kostki nie zostanie, / Choć będą ludzie, jak byli… Scena pozostaje więc niezmienna, lecz pojawiają się na niej odmienni aktorzy.
Obraz sceny uzupełniony zostaje w trzeciej zwrotce. Podmiot liryczny podkreśla jej maleńkość i niedoskonałość - Jak się nie nudzić na scenie tak małéj, / Tak niemistrzowsko zrobionéj. Następnie daje odbiorcy do zrozumienia, że na tych deskach odegrano już wszystko, a cena za występ jest najwyższa: Gdzie wszystkie wszystkich Ideały grały, / A teatr życiem płacony.
W czwartej strofie ja mówiące zwraca się do bliżej nieokreślonej kobiety (zwrot ten ma charakter czysto towarzyski), poszukując metody na nudę. Refleksji poddaje pisanie (Czy pisać prozę, czy wiersze - ?), zastanawia się także, czy porzucić tę formę aktywności i jedynie czytać. Jednak w tym miejscu przełamuje swój dotychczasowy tok myślenia. Wspomina o Potopie, który zapisał dzieje na ziarenkach piasku (Pewno dla ludzkiej zabawy). Tym sposobem daje swojej rozmówczyni do zrozumienia, że każdy element sceny świata jest nośnikiem historii, został przez nią naznaczony.
Strofa szósta wypełniona została gorzką ironią. Podmiot liryczny – jeszcze raz zwracając się do rozmówczyni – podaje ostateczny, sprawdzony sposób na nudę: Zapomnieć ludzi, a bywać u osób / - Krawat mieć ślicznie zapięty...!
„Marionetki” można odczytywać jako krótki, bo zaledwie sześciostrofowy, traktat podejmujący złożoną tematykę. Pojawiają się tu przecież refleksje dotyczące procesu twórczego, ludzkości, historii oraz stanu duchowego przedstawicieli epoki poety.
Nudę i bierność zestawia podmiot liryczny z delikatnie sugerowanym pięknem świata. Jednak nie poucza, nie przecina sznurów wytyczających ruchy marionetek – raczej skłania do refleksji, posługując się ironią i niedopowiedzeniami. W ostatniej strofie przywołuje najbardziej konwencjonalny obraz życia, a więc salonowy porządek, jaki najskuteczniej ogranicza ruchy jednostki.
Czy nuda w wierszu Norwida jest wartościowana pejoratywnie? Zdaje się, że pozostaje taka w świadomości ogółu, marionetek. Podmiot liryczny dostrzega w niej raczej impuls do działania, do głębokich przemyśleń nad naturą świata. To właśnie ona prowadzi do najbardziej owocnych refleksji na deskach wciąż =zapełniającej się sceny theatrum mundi.
Analiza
Wiersz zbudowany jest z sześciu strof czterowersowych o heterometrycznej budowie (11, 8, 11, 8). Układ rymów jest regularny – przeplatany (abab).
Forma samego utworu jest zróżnicowana – pierwsze 3 strofy mają charakter refleksyjno-opisowy, trzy ostatnie stanowią zaś zwrot do wspomnianej adresatki. Warstwa stylistyczna jest typowa dla poezji Norwida. Pojawiają się więc liczne pauzy, przemilczenia, wykrzyknienia i pytania retoryczne (Czy pisać prozę, czy wiersze - ?). Wszystkie one stanowią swego rodzaju drogowskazy dla odbiorcy, skłaniają go do refleksji, pokazują, gdzie warto się zatrzymać.
W utworze występują także epitety (niemistrzowsko zrobiona, gwiazd cichych), metafory (teatr życiem płacony). W ostatniej strofie dostrzec można wypowiedzenie zbudowane na wzór aforyzmu - Zapomnieć ludzi, a bywać u osób. Ważną rolę pełni w dziele także ironia, za pośrednictwem której podmiot liryczny wyraża własne opinie.