Archaizmy w „Bogurodzicy” – opracowanie

Obecne w najstarszej części „Bogurodzicy” archaizmy są niespotykane w innych polskich tekstach wieków średnich. Świadczy to o bardzo wczesnym powstaniu pieśni. Użyte w pierwszych dwóch strofach określenia „dziela” oznaczające późniejsze „dla” oraz „Bożyce”, które należałoby tłumaczyć jako „Synu Boga” wyszły z użycia, czy raczej ewoluowały w inne formy, najprawdopodobniej jeszcze przed wiekiem XV, w którego tekstach podobnych zwrotów brakuje. Dla współczesnego czytelnika problematyczne może okazać się zrozumienie nie tylko czternasto–, ale także piętnastowiecznego słownictwa i jego nieznanych dziś form gramatycznych, dlatego warto skorzystać ze wsparcia językoznawców, którzy skutecznie rozszyfrowali najstarszą polską pieśń religijną. Poniżej przedstawiam wyjaśnienie niejasnych dziś słów i form zawartych w pieśniach: „archaicznej”, „wielkanocnej” i „pasyjnej” wchodzących w skład „Bogurodzicy”, bazując na opracowaniu Witolda Taszyckiego.

Część „archaiczna” pieśni (zwrotki 1-2):

Bogurodzica, dziewica, (...) Maryja – dziś: Bogurodzico, dziewico, (...) Maryjo;
Bogiem sławiena – przez Boga sławiona;
gospodzin – pan;
zwolena – wybrana;
zyszczy – zyskaj;
spuści – spuść, ześlij;
Kiryjelejzon – panie zmiłuj się;
Twego dziela – dla twego;
krzciciel – chrzciciel;
Bożyce – synu Boga;
napełń – spełń;
myśli – zamiary;
słysz – słuchaj;
jąż – którą;
nosimy – zanosimy;
raczy – racz;
jegoż – czego;
zbożny – pomyślny (dosłownie: obfity w zboże);
rajski przebyt – przebywanie w raju.

„Pieśń wielkanocna” (zwrotki 3-6):

nas dla – dla nas;
wierzyż – wierz-że;
zbożny – pobożny;
odjął – odebrał;
diablej strożej – diabelskiej stróży;
pkielnego – piekielnego;
wspomionął – wspomniał;
człowieka pirzwego – pierwszego człowieka, tzn. Adama;
jenże – który;
trudy – umartwienia;
cirzpiał – cierpiał;
zawierne – prawdziwie;
prześpiał – zyskał pomyślny wynik;
zaśmierne – pokornie;
aliż – aż;
kmieć – towarzysz, później wysoki urzędnik książęcy, królewski czy cesarski;
w wiecu – na radzie;
domieściż – doprowadzisz;
anjeli – aniołowie;

„Pieśń pasyjna” (zwrotki 7-14):

bychom – byśmy;
szwe – wszystkie;
miłość – łaska;
widzienie – widzenie;
tworca – stworzyciela;
zwidziało – pokazało się;
śrzebrem – srebrem;
diabłu – od diabła;
otkupił – dziś: nie odkupił;
zastąpił – obronił.
ciebie dla – dla ciebie;
nodze obie – nogi obie;
kry – krew;
wierzyż – wierz-że;
Jezu Kryst – Jezus Chrystus;
prawy – prawdziwy;
cirzpiał – cierpiał;
krześcijany – chrześcijan;
grzeszne – grzesznej;
pieczą – staranie;
ima – ma;
otyma – odbiera;
przyima – przyjmie;
Maryja dziewice – Maryjo dziewico;
aza – niechaj;
ote – ode, od;
bychom – byśmy;
szwyćcy – wszyscy.