„Kronika polska” Galla Anonima – opracowanie i interpretacja

Geneza

Według ustaleń historyków literatury (mam tu na myśli przede wszystkim Mariana Plezię) utwór pisany był na zlecenie najpewniej jakiegoś dostojnika duchownego lub też kanclerza książęcego (być może kanclerza Michała z rodu Awdańców). Gall Anonim nie ukrywa w swych przedmowach (listach) do kolejnych ksiąg, iż żywi nadzieję na hojną zapłatę od księcia za spisanie dziejów Królestwa Polskiego oraz, przede wszystkim, rycerskich czynów jego samego – Bolesława III Krzywoustego. Właściwie przyjąć należy, iż dzieło cudzoziemca poświęcone jest głównie dziejom polskiego władcy, zaś historia jego poprzedników ma stanowić wyłącznie tło dla głównego tematu kroniki. Ponieważ jednak ówczesny król Polski, jak też i inni władcy średniowieczni, nie znał łaciny, bardzo zależy Gallowi nie tylko na tym, by przypodobać się Krzywoustemu, ale również na akceptacji ze strony polskich duchownych, którzy mieli jego dzieło przetłumaczyć władcy. Stąd też w każdym ze swych listów zwraca się przede wszystkim do duchownych, na których pomoc liczy.

Głównym źródłem wiedzy na temat historii Polski były dla Galla Anonima podania ustne. Autor dzieła celowo związał się podczas swego pobytu w Polsce z kancelarią książęcą, gdyż jej członkowie stanowili dla niego najpewniejsze źródło informacji na temat kraju nad Wisłą. Śladu lektury źródeł pisanych niemal zupełnie brak w „Kronice polskiej”, natomiast w przypadku kilku zdarzeń, co można wywnioskować z samego tekstu, możemy być niemal pewni, iż kronikarz był ich bezpośrednim świadkiem („Widzieliśmy bowiem [na własne oczy] tak znakomitego męża, tak potężnego księcia, tak lubego młodzieńca, jak po raz pierwszy przez dni czterdzieści pościł publicznie, leżąc wytrwale na ziemi w popiele i w włosienicy, wśród strumieni łez i łkań (...)”).

Czas i miejsce akcji

Na podstawie ustaleń historyków należy wnosić, iż opisane w „Kronice polskiej” dzieje rozgrywały się kolejno w okresach: IX/X wiek-1086 roku (w księdze I), 1086-1109 roku (w księdze II) i 1109-1113 roku (w księdze III). Głównym miejscem akcji są natomiast tereny Polski średniowiecznej (głównie: Mazowsze, Wielkopolska, Małopolska, Śląsk), tereny zamieszkałe przez narodowości, z którymi Polacy toczyli w tym czasie wojny (przede wszystkim Pomorze, Ruś, Morawy), a także Węgry (gdzie schronił się Bolesław Śmiały po wypędzeniu z kraju i gdzie odbył swą pielgrzymkę pokutną Bolesław Krzywousty), Niemcy (gdzie przebywał wypędzony z kraju Kazimierz Odnowiciel, tuż przed powrotem do Polski) oraz Prowansja we Francji (gdzie w klasztorze St. Gilles odprawiane były modły w intencji narodzin potomka Władysława Hermana).

Bohaterowie

Popiel – książę gnieźnieński. Po objęciu władzy przez Siemowita, syna Piasta, zostaje wypędzony z kraju. Gnębiony przez myszy, zostaje w końcu przez nie zjedzony, próbując się przed nimi bezskutecznie schronić na wyspie.

Piast – ubogi oracz w służbie Popiela. Syn Chościska, mąż Rzepki, a ojciec Siemowita. Człowiek bardzo gościnny i uprzejmy, chętnie przyjmuje podczas postrzyżyn syna nieznajomych wędrowców i oddaje im w ramach poczęstunku wszystko, co ma najlepsze, za co tajemniczy goście cudownie pomnażają jego skromne dobra.

Siemowit – książę Polski. Syn Piasta i Rzepki, ojciec Lestka. Od młodości poświęcony pracy i praktyce rycerskiej. Znany ze znacznego poszerzenia granic państwa polskiego.

Lestek – syn Siemowita. Znany jako odważny rycerz, godny następca ojca.

Siemomysł – syn Lestka. Znakomity władca; umiera w podeszłym wieku. Ojciec Mieszka I.

Mieszko I – syn Siemomysła. Przez pierwszych siedem lat swego życia był niewidomy, odzyskał wzrok dopiero podczas uroczystości postrzyżyn, co uznane zostało za znamienną wróżbę dla przyszłych losów Polski (oświecenie za sprawą chrztu). Po objęciu rządów w kraju, krwawo rozprawia się ze swymi sąsiadami. Po ślubie z czeską księżną, Dąbrówką, przyjmuje wiarę chrześcijańską. Ojciec Bolesława Chrobrego.

Bolesław I Chrobry – syn Mieszka I i Dąbrówki. Wojowniczy władca i zagorzały krzewiciel wiary chrześcijańskiej. Znany z przyjęcia pod swoją opiekę św. Wojciecha w celu nawracania Prusów. Po śmierci Wojciecha Bolesław wykupuje jego ciało i umieszcza w Gnieźnie. Cesarz Otton III podczas słynnego zjazdu gnieźnieńskiego zostaje przez niego przyjęty z wszelkimi honorami, zaś Bolesław nie kryje przed nim niczego, czym mógłby się pochwalić, zaś według relacji kronikarza za czasów Bolesława kraj obfitował w bogactwa naturalne oraz drogocenne kruszce, jego dwór prezentował się najznakomiciej, a jego wojsko liczyło ogromną ilość zbrojnych rycerzy. Po zjeździe gnieźnieńskim Bolesław zostaje koronowany na pierwszego króla Polski.

Kronikarz jako trzy największe cnoty Bolesława wymienia: sprawiedliwość, bezstronność i pobożność. Według jego relacji Bolesław Chrobry wykazywał się ogromnym szacunkiem dla duchowieństwa i pobożnością, nie szczędził też hojnych darów dla Kościoła. Był też sprawiedliwym władcą, który potrafił wysłuchać każdego podwładnego, nawet najniższego stanem i jego sprawę wnikliwie przebadać. Względem swych wrogów wykazywał się natomiast zawziętością i uporem, nieobca była mu też zemsta za najmniejszą choć zniewagę. Będąc na łożu śmierci przewiduje Bolesław przyszłe losy Polski.

Mieszko II – syn Bolesława Chrobrego. Po śmierci ojca król Polski. Ojciec Kazimierza Odnowiciela. Dobry władca i rycerz, choć nie odznaczył się takimi sukcesami jak jego ojciec. Podstępnie schwytany przez Czechów został pozbawiony płodności. Zmarł stosunkowo niedługo po własnym ojcu.

Kazimierz I Odnowiciel – syn Mieszka II. Jako dziecko kształcony w klasztorze. Szybko osierocony przejmuje fasadową władzę w Polsce, będąc jeszcze młodzieńcem niezdolnym do podejmowania samodzielnych decyzji państwowej rangi. Gdy dorasta, zostaje wypędzony z kraju na Węgry, gdzie otrzymuje pomoc od króla Piotra. Następnie udaje się po wsparcie do Niemiec, gdzie przebywała, także wypędzona z Polski, jego matka Niemka. Po umocnieniu swej pozycji Kazimierz powraca do Polski i stopniowo przywraca ład po tak zwanej „reakcji pogańskiej” oraz najazdach Czechów i Pomorzan. Bierze ślub ze szlachetnie urodzoną Rusinką, z którą ma pięcioro dzieci: córkę (przyszłą żonę czeskiego króla), synów Mieszka i Ottona (którzy zmarli w młodym wieku) oraz przyszłych królów, Bolesława i Władysława. Kazimierz Odnowiciel na wzór swoich poprzedników ukazany jest jako król waleczny i pobożny.

Bolesław II Szczodry (Śmiały) – pierworodny syn Kazimierza Odnowiciela. Ojciec Mieszka. Władca niezwykle waleczny, ale krytykowany nieco przez kronikarza za pychę i lekkomyślność, które stają się przyczyną jego błędów. Jako król okrył się jednak sławą, która porównana zostaje do osiągnięć Bolesława Chrobrego, zwłaszcza w scenie powtórnego zdobycia Kijowa. Bolesław jawi się jako król o ogromnej hojności, chętnie dzielący się swym bogactwem z ubogimi.

Cień na rządach Bolesława kładzie egzekucja dokonana na biskupie krakowskim, Stanisławie. Po tym zdarzeniu Bolesław zostaje wypędzony z kraju. Znajduje schronienie na Węgrzech, choć duma, z której był już wcześniej znany, popycha go do aroganckiego zachowania względem węgierskiego króla i przysparza mu wrogów za granicą. Kronikarz sugeruje, że Bolesław ginie na skutek zamachu na jego życie.

Władysław I Herman – syn Kazimierza Odnowiciela, brat Bolesława Śmiałego, mąż Judyty, córki czeskiego króla Wratysława, ojciec Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego. Pomimo że żył w niezgodzie ze swym bratem Bolesławem, chętnie bierze pod swoją opiekę jego syna, Mieszka, który jednak młodo umiera. Zawzięty wróg Pomorzan. Będąc królem Władysław nie może doczekać się narodzin następcy i dopiero po wysłaniu do opactwa w St. Gilles złotego posążka i drogocennych darów w intencji narodzin potomka, jego prośby zostają spełnione. Przez wiele lat pozostaje w konflikcie ze swymi synami. Umiera w podeszłym wieku.

Zbigniew – syn Władysława Hermana i nałożnicy (de facto pierwszej żony Władysława, z którą wziął ślub w obrządku pogańskim). Brat Bolesława III Krzywoustego. Bardzo dobrze wykształcony, najpierw w Krakowie, później w klasztorze w Saksonii, gdzie został wysłany przez swą macochę Judytę. Za sprawą gruntownego wykształcenia okazuje się być sprawnym mówcą, jednak nieporównanie gorszym rycerzem. Zbuntowany przeciwko swemu ojcu powraca do Polski. Po ustanowieniu kompromisu, otrzymuje od ojca w lenno część królestwa (Wielkopolskę). Początkowo razem z bratem Bolesławem wspierają się przeciwko intrygom wojewody Sieciecha, któremu Władysław Herman bezgranicznie ufa. Po śmierci ojca zawzięty wróg swego brata. Za namową nieznanych bliżej „złych doradców”, o których wspomina kronikarz, wielokrotnie dopuszcza się zdrady swego brata, skutkiem czego traci życie (z historii wiemy, iż został na zlecenie brata oślepiony, co bezpośrednio przyczyniło się do jego rychłej śmierci; kronikarz unika jednak bezpośredniego poruszania tego tematu).

Bolesław Krzywousty – główny bohater kroniki, zwany przez autora „dziecięciem Marsowym” i „księciem północy”. Syn Władysława Hermana i Judyty, brat Zbigniewa, mąż Zbysławy. Od najmłodszych lat zafascynowany walką, unikał dziecięcych rozrywek. Już jako mały chłopiec odznaczał się wyjątkową odwagą i zręcznością (zabicie dzika i niedźwiedzia). Wcześnie odnosił duże sukcesy w sztuce rycerskiej, zapowiadające wielkie czyny w przyszłości. Na rycerza został pasowany już po osiągnięciu wielu zasług dla kraju. Nad wyraz waleczny wódz – sam inicjował najazdy na sąsiadów, z którymi był skonfliktowany, bez pardonu odpierał ataki swych wrogów (głównie Pomorzan i Morawian). Ponad własne korzyści liczy się dla niego dobro kraju.

W młodości z powodu intryg Sieciecha, bliskiego współpracownika króla, często był skonfliktowany z ojcem. Po śmierci Władysława Hermana bezskutecznie próbuje wypracować kompromis z bratem. Wybacza mu najgorsze występki i ciągłe zdrady, jednak w obawie przed zdradą najgorszą – bratobójstwem – decyduje się, za namową swych doradców, na oślepienie brata, skutkiem czego Zbigniew umiera (fakty te znane są z historii, kronikarz wypowiada się o nich niejasno). Chcąc odpokutować ten czyn, Bolesław poddaje się długotrwałym postom i podejmuje pielgrzymkę pokutną na Węgry.

Interpretacja

„Kronika polska” Galla Anonima to tekst o bardzo klarownej kompozycji. Podzielony jest na trzy księgi, z których każda zaczyna się od listu pełniącego charakter przedmowy, następnie z tak zwanego „skrótu”, czyli wierszowanego prologu będącego streszczeniem księgi i kolejno z tekstu właściwego przedstawiającego dzieje polskich książąt i królów, w szczególności zaś opisujące życie Bolesława Krzywoustego. Pierwsza księga ukazuje dzieje państwa polskiego od czasów Popiela i Piasta, aż do panowania Władysława Hermana. Druga księga poświęcona jest narodzinom Bolesława Krzywoustego i jego młodości. Trzecia zaś księga opisuje panowanie Krzywoustego u szczytu władzy.

W oryginale „Kronika” jest tekstem spisanym po łacinie, rytmicznym i rymowanym. Jest to tekst w większości epicki, pomimo wierszowanej formy, która była charakterystyczna w czasach powstania dzieła zarówno dla liryki, jak i epiki. Kilka wstawek o charakterze wyraźnie lirycznym przełamuje epicki charakter dzieła – są to przede wszystkim tzw. „skróty” na początku każdej z ksiąg oraz „Pieśń o śmierci Bolesława”.

Analiza gatunkowa utworu Galla Anonima każe ponad wszelką wątpliwość uznać, iż wcale tekst ten kroniką nie jest, gdyż najważniejszym kryterium porządkowania wydarzeń nie jest tu ich chronologia, jak to bywało w średniowiecznych kronikach, lecz pewne problemy. Dzieło cudzoziemca wpisuje się natomiast w kanon tak zwanych „gesta”, czyli „dziejów”, które były w okresie średniowiecza bardzo popularnym gatunkiem, opisującym czyny wybitnych osobistości. Pojawia się w „Kronice” także kilka innych gatunków literackich, takich jak: legenda, list, mowa, pieśń.

„Kronika polska” jest przede wszystkim panegirykiem na cześć Bolesława Krzywoustego. Pochwalny charakter dzieła nie pozostaje oczywiście bez wpływu na interpretację pewnych wydarzeń historycznych przez kronikarza. Z jednej strony wprawdzie trudno zarzucić Gallowi zakłamywanie historii, gdyż pozostaje on wierny znanym sobie faktom – częściej woli pewne sprawy przemilczeć, niż podawać fałszywe informacje – z drugiej jednak strony nie pozostaje on zupełnie obiektywny, zwłaszcza pisząc o Zbigniewie, bracie Bolesława Krzywoustego, jako zdrajcy, chcąc w ten sposób wytłumaczyć panującego z bratobójstwa.

Jak już wiadomo, Gall Anonim, podczas pisania „Kroniki”, bazował przede wszystkim na podaniach ustnych. Historycy literatury dostrzegają tu jednak ślady lektury zaginionego „Żywotu św. Wojciecha”, być może także roczników i zapisków kalendarzowych. Gall Anonim zdradza także znajomość klasyki greckiej (podania o zdobyciu Troi) i rzymskiej (nawiązania do mitologii, m.in w określeniu Bolesława Krzywoustego „dziecięciem Marsowym” – jak wiadomo w mitologii rzymskiej Mars był bogiem wojny, stąd też przydomek ten miał podkreślać talent rycerski młodego Bolesława). W słowach wypowiedzianych w opisie śmierci Bolesława Chrobrego („Skoro tedy król Bolesław odszedł z tego świata, złoty wiek zamienił się w ołowiany (...).”) widać natomiast echo grecko-rzymskich podań o czterech wiekach ludzkości, znanych nam przede wszystkim z „Metamorfoz” Owidiusza.