Św. Aleksy jako ideał świętego-ascety

W średniowiecznych hagiografiach popularne były dwa typy osobowościowe świętych. Pierwszy z nich reprezentował święty-bojownik, czyli człowiek, który walczył z niewiernymi w imię Boga. Ci święci byli szczególnie popularni w okresie wypraw krzyżowych. Natomiast przez całe niemal wieki średnie godnym podziwu był tak zwany święty-asceta, którego pobożność skłoniła do odrzucenia pokus doczesnego świata oraz do życia w skrajnym ubóstwie. Niewątpliwie ten ideał realizuje święty Aleksy, którego losy spisane zostały przez anonimowego autora w polskim utworze poetyckim z XV wieku.

Autor „Legendy o świętym Aleksym” kreśli na samym początku idylliczny obraz młodzieńczego życia Aleksego, który wzrósł w atmosferze miłości, traktowany przez rodziców jako dar od Boga. Wychowywany przez dobrych ludzi w wierze chrześcijańskiej, postanawia Aleksy odrzucić bogactwo, jakie przypadło mu w spadku po rodzicach, by całemu oddać się Bogu. Swoje zamiary wprowadza w czyn w dniu, który dla wielu ludzi stanowiłby najszczęśliwszy dzień życia, mianowicie w dzień swego ślubu z córką cesarza. Aleksy odrzuca wspaniale zapowiadającą się przyszłość w geście ofiary Bogu. Postanawia jednocześnie namówić swoją świeżo poślubioną małżonkę do wspólnego ślubu czystości, czym zjednuje dla nieba jeszcze jedną pokorną duszę.

Ukazanie młodzieńczego życia Aleksego służy skontrastowaniu z późniejszym życiem ascetycznym, które przysporzyło świętemu sporo cierpień. Nie tylko bowiem zaznał biedy, głodu i zimna, ale też niemałych upokorzeń. Wszystko to jednak znosił godnie, będąc przeświadczonym o słuszności swego postanowienia:

Tu pod wschodem leżał
Każdy nań pomyje, złą wodę lał.
A leżał tu sześćnaćcie lat,
Wszytko cirzpiał prze Bog rad;
Siodmegonaćcie lata [zachorzał] był,
Co sobie nic czynił (...).

Choroba i śmierć stanowiły naturalną konsekwencję i przypieczętowanie ascetycznego życia świętego. Wyrzeczenia poniesione za życia miały służyć wiecznej nagrodzie po śmierci, dlatego Aleksy do samego końca wytrwał z tą nadzieją, odmawiając pokusom, które kilkakrotnie pojawiły się na jego drodze. Mam tu na myśli spotkanie z ludźmi własnego ojca w Laodycei, sławę, jaką zaczął zdobywać w mieście w związku z cudem obrazu Matki Boskiej oraz mieszkanie pod domem własnego ojca. Wszystkie te sytuacje mogły odmienić smutne życie żebraka, mógł w każdej chwili wrócić do tego, czego się wyrzekł, a jednak pokusy te Aleksy odrzucił, będąc całkowicie oddanym ascezie.

Jako święty-asceta umiera w końcu Aleksy, a jego śmierci towarzyszą liczne cuda, które nie pozwalają uznać go za zwykłego żebraka. Ponadto sam Aleksy spisał przed śmiercią list, w którym wyjawił swoją tożsamość, dzięki czemu nie pozostał anonimowy i mógł stanowić wzór cnót dla wyznawców religii chrześcijańskiej.