„Bogurodzica” w kontekście poezji średniowiecznej

Polską poezję średniowieczną dzieli się najczęściej na świecką i religijną. Przyporządkowanie niektórych tekstów do jednej z powyższych kategorii nie jest jednak łatwe i jednoznaczne, gdyż świeckie teksty poetyckie nierzadko również podejmowały tematykę religijną, jednakże – i to wyróżnia je jako świeckie – nie miały one charakteru liturgicznego. „Bogurodzicę” zaliczyć należy bez wątpienia w poczet pieśni religijnych, gdyż głosi ona treści stricte chrześcijańskie, przede wszystkim zaś służyła ona celom modlitewnym. W zestawieniu z innymi pieśniami religijnymi polskiego średniowiecza jawi się „Bogurodzica” jako tekst nowatorski, choć nie brakuje w nim elementów typowych dla całej religijnej twórczości poetyckiej tego okresu.

Średniowieczne religijne pieśni polskie silnie czerpały z hymnografii łacińskiej, między innymi wykorzystując charakterystyczne dla nich tropy, czyli krótkie teksty dopasowywane do melodii znanych z liturgii. Wśród najbardziej popularnych tropów wymienić należy „Alleluja” i „Kyrie eleison”. Pierwszy z nich realizowały pieśni wielkanocne, „Krystus z martwych wstał je” oraz „Przez twe święte zmartwychwstanie”. Drugi wykorzystuje „Bogurodzica”, konkretnie zaś jej dwie pierwsze, archaiczne strofy, zakończone epiforą „Kiryjelejzon”, która stanowi uproszczoną formę greckiego „Kyrie eleison”, oznaczającego słowa „Panie, zmiłuj się”.

Poezja religijna okresu średniowiecza chętnie sięgała po tematy związane ze szczególnymi okresami roku liturgicznego, stąd też jej zdecydowana większość to pieśni pasyjne, wielkanocne, bożonarodzeniowe. Nie brakuje też utworów sławiących świętych Kościoła. Z pewnością wyróżnia się tu „Legenda o św. Aleksym” jako tekst hagiograficzny. „Bogurodzica” jednak zręcznie przejmuje wszystkie te tematy. W jakimś stopniu jest ona bowiem pieśnią maryjną, sławiącą przymioty Matki Jezusa; prośba do Maryi o zesłanie na ziemię Jezusa sprawia, że niektórzy badacze widzieliby tę pieśń jako utwór śpiewany w okresie adwentu; dopisane w XV wieku strofy nawiązują do tematyki pasyjnej i wielkanocnej.

Ponieważ pieśni religijne epoki średniowiecza powstawały głównie dla celów liturgicznych, większość z polskich utworów spisanych w języku narodowym to po prostu tłumaczenia łacińskich tekstów. Charakter taki mają pieśni „Idą krolewskie proporce” czy „Jezus Chrystus, Bog człowiek, mądrość Oćca swego...”. „Bogurodzica” przedstawia się w tym kontekście jako wyjątkowe dzieło, gdyż historykom literatury staropolskiej nie udało się dotąd odnaleźć łacińskiego odpowiednika tej pieśni, co może oznaczać, iż jest ona oryginalnym, autorskim tekstem polskiego poety.

Wartość „Bogurodzicy” dla historii polskiej literatury jest nieoceniona. Tekst ten bogaty jest w elementy charakterystyczne dla całej poezji wieków średnich, jednocześnie wyróżniając się oryginalnością formalną oraz językiem, w którym występują archaizmy niespotykane w innych polskich utworach tego okresu.