Rusyfikacja należy do kluczowych tematów powieści Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace”. Dzieło owo, wydane po raz pierwszy w 1897 roku, oparte jest w dużej mierze na własnych wspomnieniach autora, z okresu kiedy uczył się w rosyjskim gimnazjum.
W XVIII wieku doszło do rozbiorów Polski. Olbrzymie połacie dawnej Rzeczypospolitej przypadły w udziale Cesarstwu Rosyjskiemu. Nie oznacza to, że przez cały okres zaborów Polacy byli wynarodowiani! Przez długi okres Rosjanie w dużym stopniu respektowali autonomię tak zwanego Królestwa Polskiego, zadowalając się tym, że car Rosji był również królem Polski. Jednak Polacy nie chcieli zgodzić się nawet na taką zależność – stąd wielokrotne próby wywalczenie niepodległości, przybierające formę konspiracji i powstań narodowych. Po powstaniu styczniowym (1863) władze Rosji uznały, że najwyższa pora zakończyć problemy sprawiane przez niesfornych poddanych. Jednym z narzędzi, za pomocą których zamierzano ten cel osiągnąć, stała się edukacja. Stwierdzono, że skoro uda się uczynić z młodych Polaków Rosjan, nie będą oni więcej sprawiać problemów carowi.
„Syzyfowe prace” są wyjątkowym, literackim zapisem starań rusyfikacyjnych. O tym, jak wyglądał ten proces, możemy się przekonać, analizując postać Marcina Borowicza. Chłopak był osobą niepokorną, więc pewnego razu – wbrew zdaniu znajomych – wybrał się na przedstawienie rosyjskiego teatru. Z tego powodu zyskał przychylność nauczycieli. Zaczęli go oni wyróżniać spośród innych uczniów, a nawet częstować cukierkami i papierosami. Marcin wsiąkał chętnie w świat kultury rosyjskiej – nie da się zaprzeczyć, że wspaniałej. Zarazem chętnie słuchał nauczycieli, którzy dowodzili, że zostanie Rosjaninem jest koniecznym warunkiem do zrobienia kariery. „A co może niby zaoferować polskość” – wydawali się pytać chłopca wychowawcy. Rosjanie chętnie zwracali też uwagę na złe strony polskiej kultury i historii – lub wręcz kłamliwie ją zohydzali.
Czy w takiej sytuacji istniała jakakolwiek zachęta do bycia Polakiem? Czy uczniowie byli skazani na przyjęcie rosyjskiej tożsamości? Okazuje się, że nie. Młodzi Polacy bronili się przed rusyfikacją, studiując arcydzieła polskiej literatury. Dowodziły one, że Polacy też mogą tworzyć wspaniałą kulturę. W dodatku kultura owa miała jedną przewagę nad tą, którą promowali rosyjscy nauczyciele – umiłowanie wolności. Dążenie do niezależności, etos rycerski i tęsknota do swobody –wszystko to, obecne choćby w dziełach Mickiewicza, różniło się od rosyjskiego etosu, ceniącego posłuszeństwo i akceptację wszystkich zaleceń cara. Ta potęga rodzimej literatury przyciągnęła do polskości prawie całkiem zrusyfikowanego Borowicza.
Kolejną formę ochrony polskości stanowiła religia. Polacy wyznawali w większości inną religię niż Rosjanie – chociaż oczywiście nie wszyscy byli katolikami (jak np. Marcin Borowicz, który był ateistą). W oczach większości jednak katolicyzm był równoznaczny z polskością. Przystanie do kultury rosyjskiej wiązało się zaś z przejściem na prawosławie – stąd opór wielu pobożnych uczniów przed rusyfikacją.
Dążenie do wynarodowienia Polaków miało różne formy. Podkreślano wspaniałość rosyjskiej kultury i to, że zostanie Rosjaninem otwiera możliwości zrobienia kariery. Z drugiej jednak strony Polacy bronili się przed tymi działaniami, znajdując pociechę we własnej literaturze oraz w religii katolickiej.
Leżałem na szpitalnym łóżku i wpatrywałem się w biały sufit i wiszące na nim lampy. Wokół mnie było sporo zamieszania lekarze i pielęgniarki biegali...
Pewnego styczniowego popołudnia udałem się na sanki. Zima była tego roku wprost cudowna – puszysty śnieg pokrywał wszystko jak okiem sięgnąć! Mróz nie dokuczał...
Średniowieczny utwór zatytułowany „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” ukazuje obraz śmierci w sposób dwojaki. Z jednej strony mamy do czynienia...
Motyw danse macabre to jeden z popularnych w średniowieczu motywów który powiązany był z nawołaniem do pamiętania o śmierci i kruchości ludzkiego życia...
Historia Żydów naznaczona jest wielką dwuznacznością. Z jednej strony naród ów wydał niezliczone zastępy wybitnych artystów naukowców...
Znanego przede wszystkim z symbolistycznego „Szału uniesień” Władysława Podkowińskiego nie ominęła fascynacja impresjonizmem który na przełomie XIX...
Moja szkoła to niezwykle piękny stary budynek którego jedna ze ścian pokryta jest pnącym bluszczem. Gdybym miał wyobrazić ją sobie za sto lat myślę że jej wygląd...
Figura matki jest istotna we wszystkich kulturach ale nie będzie przesadą stwierdzenie że szczególną rolę zdobyła w kulturze polskiej. W końcu nawet w języku obiegowym...
Stałam na przystanku tramwajowym cała mokra od deszczu i choć był dopiero ranek już wiedziałam że to będzie najgorszy dzień w moim życiu. Za chwilę miała się zacząć...