Geneza
Stefan Żeromski napisał powieść „Syzyfowe prace” na podstawie własnych doświadczeń w rosyjskiej szkole. Nie jest to jednak jego autobiografia – zamiast wprost opisywać swoje przeżycia, autor przedstawia nam powieściową panoramę szkoły i społeczeństwa w zaborze rosyjskim pod koniec XIX wieku. Ukazane zostają nie tylko praktyki rusyfikacyjne, zmierzające do wynarodowienia uczniów, ale również problemy związane z różnicami klasowymi między nimi – ich symbolem staje się chłopski syn, Andrzej Radek.
Powieść ukazywała się najpierw w prasie (w „Nowej Reformie” w 1897 roku), pod pseudonimem Maurcy Zych. Rok później ukazało się w austriackiej Galicji wydanie książkowe – w samym zaborze rosyjskim dzieło wydano dopiero po ponad dziesięciu latach i to po ocenzurowaniu.
Charakterystyka Marcina Borowicza i Andrzeja Radka, motywy
Głównym bohaterem jest Marcin Borowicz, potomek niezbyt zamożnej szlachty. Obserwujemy jego dorastanie od momentu, gdy ma osiem lat i przyjęty zostaje do szkoły, która ma go przygotować do gimnazjum. Chłopak doświadcza ciężkiego chleba rosyjskiego ucznia – musi opanować obcą mową (o nauce po polsku nie może być mowy), a także znosić groźby kar cielesnych. Wreszcie trafia do gimnazjum w Klerykowie. Samotność i strata matki sprawiają, że chłopak jest zagubiony. Być może dlatego ulega rusyfikatorom i popada w coraz większą fascynację kulturą zaborcy. Z biegiem lat zaczyna się też pasjonować ideami pozytywizmu. Polskość wydaje mu się czymś niespecjalnie interesującym. Sytuacja zmienia się po pojawieniu się w szkole Bernarda Zygiera, który swoją charyzmatyczną osobowością porywa innych uczniów. Zachęca ich do sięgnięcia po najważniejsze dzieła polskiej literatury (m.in. po Mickiewicza) – dzięki temu nawet Marcin Borowicz znów zaczyna się czuć Polakiem. W czasie nauki w gimnazjum przeżywa on też pierwszą, nieszczęśliwą miłość do Anny Stogowskiej, znanej jako „Biruta”.
Inną istotną postacią jest Andrzej Radek, późniejszy przyjaciel Borowicza. To chłopski syn, który dzięki nauczycielowi-pasjonatowi, Antoniemu Paluszkiewiczowi, zdobywa edukację. W Klerykowie uczęszcza do gimnazjum, utrzymując się z korepetycji. Znosi upokorzenia, związane z kpinami z jego pochodzenia – wreszcie pobija jednego ze swoich prześladowców. Tylko dzięki interwencji Marcina Borowicza nie zostaje usunięty ze szkoły.
Interpetacja
Powieść Stefana Żeromskiego to dzieło złożone. Jest to więc opowieść o dorastaniu i związanych z nim problemach – stracie matki, niepokojach intelektualnych i religijnych (Marcin zostaje ateistą), problemach miłosnych. Ale mówi ona także o kwestiach narodowych, próbach ocalenia polskości i polskiej kultury w czasach prześladowań. Przedstawia, jak młodzi ludzie staja się patriotami – wbrew pozorom nie jest to takie oczywiste, skoro to przynależność do kultury rosyjskiej wydaje się gwarantem kariery i korzyści. Wreszcie „Syzyfowe Prace” przedstawiają wewnętrzne (nie związane bezpośrednio z Rosją) problemy społeczeństwa polskiego – takie jak przepaść między chłopstwem, a warstwami bogatszymi.
Powieść Stefana Żeromskiego to wyjątkowy dokument epoki – pozwala poznać problemy, dręczące naszych rodaków przed ponad stuleciem. Dzieło zostało przeniesione na ekrany kin i telewizorów (film i serial) w roku 2000.