Stefan Żeromski - biografia i charakterystyka twórczości

Stefan Żeromski należał do najpopularniejszych polskich autorów przełomu XIX i XX wieku. Jego twórczość stanowiła istotny głos w sprawach społecznych, obyczajowych i politycznych – prowokowała dyskusje, wzbudzała kontrowersje, inspirowała.

Żeromski urodził się w 1864 roku, na ziemi świętokrzyskiej, w rodzinie ubogiego szlachcica. Jego dzieciństwo upływało pod znakiem tragedii osobistych (stosunkowo wcześnie stracił matkę, a później ojca) oraz „dusznego” nastroju politycznego. Po klęsce powstania styczniowego władze carskiej Rosji nasiliły prześladowania ludności polskiej, między innymi w sferze edukacji. Uczęszczający do gimnazjum w Kielcach Żeromski doświadczył tej nieprzyjaznej atmosfery – jej obraz przedstawił później w słynnej powieści „Syzyfowe Prace” (opublikowanej pod pseudonimem Maurycy Zych w 1897 roku).

Kwestia powstania wielokrotnie wracała w twórczości autora – na przykład w noweli „Rozdzióbią nas kruki, wrony…”(1895), gdzie przedstawił niechęć chłopstwa wobec powstańców lub w powieści „Wierna rzeka” (1912). Oba te dzieła przedstawiają złożony obraz zrywu niepodległościowego – Żeromski uchyla się od łatwej krytyki, nie należy też do jego apologetów (gorących zwolenników). Jest to zresztą cecha wszystkich jego książek. Autor nie maluje świata czarno-białego, z postaciami jednoznacznie dobrymi lub złymi. Zamiast tego ukazuje skomplikowane tło społeczne i problemy, związane z wieloma wyborami moralnymi.

Po skończeniu gimnazjum Żeromski studiował weterynarię, jednak z powodu trudności finansowych nie udało mu się dokończyć edukacji. Zmagał się też z problemami zdrowotnymi (gruźlica). Przez jakiś czas pracował jako guwerner (wychowawca/nauczyciel dzieci z bogatych domów), później zaś jako bibliotekarz w muzeum polskim w Rapperswilu (Szwajcaria).

W 1899 roku Żeromski opublikował powieść „Ludzie bezdomni”, poświęconą tragicznej sytuacji społecznej ówczesnych ziem polskich. Bohater dzieła, idealistyczny doktor Tomasz Judym, styka się z powszechną nędzą warstw niższych i bezdusznością bogatych. Książka sprowokowała mnóstwo sporów na temat metod podniesienia cywilizacyjnego poziomu Polaków – doczekała się też przekładów na wiele języków obcych.

Prawdziwym sukcesem komercyjnym stały się „Popioły” (1904), powieść historyczna opisująca dzieje wojen napoleońskich. Dzięki niej Żeromski mógł poświęcić więcej czasu na działalność pisarską, nie martwiąc się o utrzymanie swojej rodziny.

Po nastaniu wolnej Polski (1918 rok) Żeromski nie wycofał się z komentowania rzeczywistości. Traktat polityczny „Początek świata pracy” stanowił swego rodzaju podsumowanie zainteresowania pisarza ideami socjalistycznymi. Z kolei „Przedwiośnie”, opublikowane w 1924 roku, uznać należy za gorzki rozrachunek autora z odzyskaną niepodległością. Wolna Polska nie przyniosła bowiem końca nędzy i nierównościom społecznym, wbrew marzeniom jej ojców, związanych z Polską Partią Socjalistyczną (PPS – jednym z jej liderów był Józef Piłsudski).

Żeromski zmarł w 1925 roku. Jego twórczość pozostała popularna długo po jego odejściu – między innymi dzięki wielu kinowym ekranizacjom. Psychologiczna powieść „Dzieje grzechu” została przeniesiona na ekrany czterokrotnie (pierwszy raz już przed I wojną światową), zaś filmową wersję „Popiołów” wyreżyserował sam Andrzej Wajda (był to jeden z największych polskich hitów lat sześćdziesiątych i sprowokował narodową dyskusję o epoce napoleońskiej). W 2001 roku odbyła się premiera adaptacji „Przedwiośnia”, a nieco wcześniej Telewizji Polska przygotowała serialową wersję „Syzyfowych Prac”.