Streszczenie
W krótkim opowiadaniu „Zmierzch” Stefan Żeromski w przejmujący sposób przedstawia dolę chłopów. Akcja toczy się pod koniec XIX wieku, w zaborze rosyjskim (świadczą o tym pewne szczegóły, takie jak wymienienie Warszawy i sprzedaży wody sodowej, nieznanej wcześniej). Bohaterem jest Walek Gibała, który był fornalem w gospodarstwie. Niestety, właściciel majątku zbankrutował (właśnie on przeniósł się do Warszawy i zaczął sprzedawać wodę sodową). Nowy gospodarz zauważył, że fornale podkradają owies koniom – jego poprzednik przymykał na to oko, ale on nie zamierzał pozwalać na nawet takie uszczuplanie swojego majątku. Przyłapanego na kradzieży Walka wyrzucił z pracy i zepsuł mu opinię, przez co chłop nie mógł znaleźć stałego zatrudnienia. Z tego powodu zaczął cierpieć przeraźliwą nędzę i musiał znosić wraz z rodziną głód. Szukał więc każdej okazji do dorywczej pracy i skorzystał z oferty człowieka, który wcześniej go zwolnił.
Wprawdzie nowy właściciel majątku pogardzał Walkiem za jego kradzieże, ale potrzebował rąk do pracy. Za niewielkie wynagrodzenie kazał mu wydobywać torf z terenów, na których zamierzał wykopać stawy rybne. Chłop musiał korzystać z pomocy żony, by zarobić jakiejkolwiek sensowne pieniądze.
Obserwujemy więc Walka i jego żonę, jak wydobywają torf. Jest to praca niebywale wycieńczająca. W dodatku żona chłopa przypomina sobie, że w chałupie śpi jej małe dziecko. Nie widziała go od kilku godzin i martwi się o potomka. Chciałaby dojrzeć, czy wszystko z nim w porządku, ale wie, że mąż nie pozwoli odejść jej od pracy. Zastanawia się, czy nie udałoby się jej uciec i dobiec do domu, żeby sprawdzić, co z córeczką. Ale strach przed mężem, skorym do bicia, paraliżuje ją. Opowiadanie kończy się z nadejściem zmroku. Nie dowiadujemy się, co z dzieckiem i jakie są dalsze losy Walka i jego żony.
Plan wydarzeń
1. Wyjazd starego dziedzica do Warszawy.
2. Nastanie nowego właściciela.
3. Zwolnienie Walka.
4. Walek Gibała cierpi nędzę.
5. Decyzja właściciela majątku o wykopaniu stawów.
6. Walek i żona pracują przy wydobyciu torfu.
7. Lęki żony Walka o dziecko.
8. Nadejście zmroku.