Kazanie o miłości ku Ojczyźnie - interpretacja

Opublikowane w 1597 roku „Kazania sejmowe” Piotra Skargi należą do arcydzieł literatury staropolskiej. Wśród kazań szczególne znaczenie ma kazanie drugie, którego pełny tytuł to „O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie”. Waga tego kazania wynika z mistrzowskiego użycia przez autora wielu metafor, charakteryzujących miłość ojczyzny i chwalących patriotyzm. Skarga stworzył poniekąd kanon patriotycznej frazeologii, wykorzystywany przez Polaków w następnych wiekach. Oprócz tego kazanie drugie w syntetyczny sposób ujmuje wiele wątków obecnych w całym dziele, zawiera jego intelektualną esencję.

Na początku kazania jezuita przypomina politykom odpowiedzialność, która na nich ciąży. Państwa giną przez błędy ludzi, którzy nimi zarządzają. Pojawia się również porównanie Rzeczypospolitej do organizmu, męczonego chorobami:

Jako ciała nasze abo wnętrznymi chorobami, abo powierzchnymi gwałtownymi przypadkami umierają, tak i królestwa mają swoje domowe choroby, dla których upadać muszą. Mają i nieprzyjacioły mocne, którzy je wojnami i rozbojem gubią. Obojej niebezpieczności zabiegać mądrzy z pomocą Bożą umieją, i lud swój dobrzy sprawce wybawiają. Na choroby domowe mają lekarstwa, a na wojny i gwałty mają rozmaite obrony. Żaden z was, Przezacni Panowie, nie jest tak prosty, aby nie baczył ciężkiej i wielkiej niemocy tego naszego Królestwa i wnętrznego a domowego jego zachwiania; abo żeby nie uczuł mocnego nieprzyjaciela, który na głowy nasze następuje i rozbojem straszliwym nam grozi.

Kaznodzieja wylicza owe zmory, dręczące Polskę:

Pierwsza jest - nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa. Druga - niezgody i roztyrki sąsiedzkie. Trzecia - naruszenie religiej katolickiej i przysada heretyckiej zarazy. Czwarta - dostojności królewskiej i władzej osłabienie. Piąta - prawa niesprawiedliwe. Szósta - grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty od niego wołają

Kazanie koncentruje się na pierwszej przypadłości. Z czego wynika konieczność miłowania ojczyzny? Otóż z nakazu Boga, który zaleca umiłowanie rodziców:

Jako namilejszej matki swej miłować i onej czcić nie macie, która was urodziła i wychowała, nadała, wyniosła? Bóg matkę czcić rozkazał. Przeklęty, kto zasmuca matkę swoje. A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna, od której imię macie i wszytko, co macie, od niej jest?

Skarga odwołuje się do historii starożytnej. Rzymianie służyli swojemu krajowi z oddaniem i nie wahali się ryzykować życia dla jego dobra – a byli tylko poganami, ich patriotyzm wynikał z nakazów rozumu. Chrześcijaninowi umiłowanie ojczyzny zaleca nie tylko rozum, ale nade wszystko wskazania Przedwiecznego Boga. Tym większy wstyd powinni odczuwać chrześcijanie, którzy nie są w stanie dorównać antycznym mocarzom.

Jedne z najważniejszych słów kazania to porównanie ojczyzny do okrętu. Skarga zwraca uwagę:

Ten namilszy okręt ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wizytko w nim mamy, co mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszytkim, co w domu jest, nie pogardzamy: zatonie, i z nim my sami poginiemy. W tym okręcie macie syny, dzieci, żony, imienia, skarby, wszytko, w czym się kochacie. W tym tak wiele dusz jest, ile ich to królestwo i państwa przyłączone mają.

Trudno uznawać, iż kazanie drugie zawiera wyrafinowany program polityczny – jest natomiast pięknym popisem staropolskiej retoryki. W tym sensie kazanie drugie stanowi swego rodzaju skrótowe ujęcie całego dzieła.