W 1575 roku Tatarzy najechali na znajdujące się wówczas w granicach Polski Podole. Jan Kochanowski poświęcił temu wydarzeniu „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Jest to utwór o charakterze politycznym i patriotycznym.
Na początku utworu poeta odmalowuje tragedię, jaka spotkała mieszkańców zaatakowanych ziem. Zostali oni uprowadzeni w niewolę i sprzedani Turkom lub innym Tatarom. Młode szlachcianki zmuszone zostały do stania się kochankami swoich prześladowców:
Córy szlacheckie (żal się mocny Boże!)
Psom bisurmańskim brzydkie ścielą łoże.
Kochanowski zauważa, że Polacy nie dali sobie rady ze słabym przeciwnikiem. Tatarzy nie zorganizowali prawdziwego państwa:
Zbójce (niestety), zbójce nas wojują,
Którzy ani miast, ani wsi budują
Skoro Rzeczpospolita nie potrafi odeprzeć takiego wroga, to czy można oczekiwać, że z jej słabości nie skorzysta potężna Turcja? Tatarzy mają być jedynie „psami” tureckiego sułtana, który tylko wypatruje oznak polskiej słabości.
Sytuacja nie jest jednak tragiczna. Ciągle jeszcze można naprawić szkody, jeśli tylko szlachta podejmie odpowiednie kroki. Co więcej – na razie nie ma nawet potrzeby, by ryzykować własne życie. Wystarczy przeznaczane na zbytki pieniądze wydać na wojsko. Poeta obrazowo mówi o przekuciu srebrnych półmisków na talary, które przekazane zostaną żołnierzom.Nie należy jednak tego zaniedbywać. Utwór kończy się ostrzeżeniem:
Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie":
Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
„Pieśń o spustoszeniu Podola” jest wezwaniem do obywatelskiej odpowiedzialności i dbałości o sprawy publiczne. Przestrzega, by nie odkładać na przyszłość radzenia sobie z bolączkami państwa, bo spowodować to może cierpienie części rodaków i hańbę dla każdego z nich.
Forma utworu (kilka informacji):
- jedenastozgłoskowiec
- rymy parzyste (aabb)
- epitet, pytania retoryczne, wykrzyknienie