Geneza, czas i miejsce akcji
Stefan Żeromski zaczął pisanie „Popiołów” w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Celem autora było zarysowanie losów społeczeństwa polskiego w czasach porozbiorowych, aż do końca wojen napoleońskich. Wzorem stała się dlań „Wojna i pokój” Lwa Tołstoja – powieść również opowiadająca o epoce napoleońskiej, która bardziej niż na pojedynczych postaciach, skupiała się na przedstawieniu panoramy okresu.
Pisanie nie szło Żeromskiemu łatwo, a rękopis dzieła był dwukrotnie konfiskowany przez carską policję. Wreszcie utwór został opublikowany w 1902 roku, na łamach prasy (jak większość ówczesnych powieści, ukazujących się najpierw w gazetach, a dopiero później w postaci książki). Całość „Popiołów” liczy trzy tomy.
Powieść rozpoczyna się w roku 1797 i kończy w 1812 roku, wraz z inwazją Napoleona na Rosję (tak zwana II wojna polska).
Bohaterowie
Bohaterem głównym jest Rafał Olbromski, szlachecki syn uczący się w Sandomierzu. Zostaje jednak usunięty za szkoły, a wkrótce również z własnego domu. Studiuje w Krakowie, ale przetraca wszystkie pieniądze. Książę Gintułt mianuje go swoim sekretarzem, ale w czasie górskiej wyprawy Olbromski jest pomyłkowo wzięty za rozbójnika i aresztowany. Obwinia się o śmierć ukochanej Heleny, która popełniła samobójstwo po tym, jak została zgwałcona przez zbójców. Po wyjściu z więzienia Rafał dołącza wraz z przyjacielem Krzysztofem do armii napoleońskiej i bierze udział w wielu kampaniach. Rafał Olbromski to utracjusz, uwielbiający zabawę i światowe życie. Jest człowiekiem bardzo honorowym i ceniącym własną godność, nie pozwala się uderzyć służącemu nauczyciela i z tego powodu zostaje wyrzucony ze szkoły. Rafał lubi romanse i w ciągu akcji powieści wiąże się najpierw z Heleną, później zaś wyznaje zakochuje się w siostrze księcia Gintułta, Elżbiecie. Rafał, mimo wad, jest jednak dobrym patriotą.
Książe Gintułt to opiekun Rafała. Potężny magnat jest też gorącym patriotą. Walczy w legionach Dąbrowskiego, udziela się w konspiracjach niepodległościowych. Należy do masonerii i marzy o rozwoju ludzkości – swoje poglądy na świat zamierza zawrzeć w książce o zakonie templariuszy.
Przyjacielem Rafała z lat szkolnych jest Krzysztof Cedra. Kiedy Olbromski popada w rozpacz z powodu Heleny, Krzysztof bierze go pod swoje skrzydła. Razem trafią do armii napoleońskiej i biorą udział w licznych kampaniach.
Powieść Żeromskiego oferuje bardzo realistyczny obraz wojen napoleońskich. Przedstawione zostają zbrodnie na ludności cywilnej – rangi symbolu nabiera scena z jednym z bohaterów, przyglądającym się ciału martwej zakonnicy.
Interpretacja
„Popioły” były dziełem, które zapewniły autorowi olbrzymią popularność. Po latach powieść została przeniesiona na ekrany przez Andrzeja Wajdę. Premiera filmowej wersji opowieści o Olbromskim spowodowała wielką dyskusję w 1965 roku. Publicyści i historycy wykorzystali obecność filmu w kinach, by jeszcze raz podjąć spór o wojny napoleoński i sens powstań narodowych. Wajda zmienił nieco zakończenie dzieła – o ile powieść kończy się inwazją Napoleona na Rosję, to film przedstawia również pokonane wojska cesarza, wycofujące się spod Moskwy.