Powieść Stefana Żeromskiego ukazała się w 1897 roku. Jej akcja rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku, na terenach zaboru rosyjskiego.
Streszczenie
Utwór rozpoczyna się od przybycia rodziców z ośmioletnim Marcinem Borowiczem do domu nauczyciela, pana Wiechowskiego. Ma on przygotować chłopaka do gimnazjum, w zamian za zapłatę „w naturze” (płody rolne) od jego ojca. Marcin zostaje w szkole, gdzie poznaje rówieśników oraz ciężki żywot ucznia (stosowane są kary fizyczne oraz wymaga się znajomości rosyjskiego – szczególnie opanowanie obcej mowy jest niełatwym zadaniem dla dzieci).
Po roku Marcin stara się o dostanie do klasy przygotowawczej do gimnazjum. Dzięki korepetycjom wykupionym przez matkę – w gruncie rzeczy jest to łapówka dla członka komisji egzaminacyjnej – zostaje przyjęty. Wprowadza się na stancję (wynajęte pokój w mieszkaniu) do wdowy Przepiórkowskiej, niegdysiejszej przyjaciółki jego matki. Szkoła ma swoje radości (przyjacielskie bójki z kolegami), ale zasadniczo lekcje są ciężkim kawałkiem chleba – uczniowie znosić muszą upokorzenia i kpiny lepszych kolegów. Chłopak odczuwa samotność w obcych stronach. Pociechą mogą być wizyty w domu, ale i tutaj spotyka go cios – jego ukochana matka umiera, a ojciec nie ma czasu na wychowanie syna. Ogranicza się tylko do finansowanie jego edukacji.
Nauczyciele starają się doprowadzić do rusyfikacji uczniów. Zabrania się odpowiadania na lekcjach po polsku, a nawet rozmów w tym języku. Po incydencie z pistoletem (chłopcy strzelali i zostali przyłapani) Marcin prawie zostaje wyrzucony ze szkoły – gdy udaje mu się pozostać w placówce, postanawia zostać wzorowym uczniem.
Borowicz przechodzi do kolejnych klas, a rusyfikacja się nasila – nie wolno nawet posiadać „nieprawomyślnej” (czyli patriotycznej) literatury w mieszkaniu! Jednak, o dziwo, Marcin zaczyna poddawać się naciskom nauczycieli – kiedy udaje się na przedstawienie rosyjskiej trupy teatralnej, zbiera pochwały od wychowawców. Nauczyciele wiedzą, że do rosyjskiej kultury przyciągać mogą korzyści – i nie szczędzą tych korzyści chłopakowi (są to zarówno cukierki, jak i przyjmowanie w domu groźnego inspektora Zabielskiego). Dochodzi do tego fascynacja literaturą rosyjską, a później – teoriami pozytywistycznymi (znanymi z dzieła Henryka Buckle’a „Historia cywilizacji w Anglii”). W porównaniu z tym wszystkim kultura polska wydaje się zacofana i nie oferuje żadnych korzyści.
W międzyczasie poznajemy też historię Andrzeja Radka. Ten chłopski syn został wykształcony dzięki staraniom nauczyciela, Antoniego Paluszkiewicza. Trafia do gimnazjum w Klerykowie i utrzymuje się z korepetycji. Musi jednak znosić kpiny z powodu swojego chłopskiego pochodzenia – większość uczniów to bowiem potomkowie szlachty lub mieszczan. W końcu Radek bije jednego z kpiarzy i ma za karę być wyrzucony ze szkoły. Jednak Borowicz dowiaduje się o sprawie i prosi dyrektora o odpuszczenie winy chłopakowi –a że nasz bohater ma, jak wiemy, „fory” u nauczycieli, jego prośba zostaje przyjęta.
Kolejną interesującą postacią jest Bernard Zygier. Chłopak jest gorącym patriotą, który za swoje poglądy był wielokrotnie usuwany ze szkół. Recytacją „Reduty Ordona” w czasie zajęć potrafi wzruszyć nawet pozornie obojętnego na narodowe wartości Marcina Borowicza. Dzięki Zygierowi uczniowie zaczynają odkrywać uroki polskiej literatury – a Marcin jest wśród nich.
Marcin przeżywa też pierwszą miłość – do uczennicy Anny Stogowskiej, zwanej „Birutą”. Powieść kończy się, gdy po skończeniu szkoły Borowicz planuje studia w Warszawie. Jednocześnie dowiaduje się, że rodzina „Biruty” wyjeżdża w głąb Rosji. Zrozpaczonego chłopaka pociesza Andrzej Radek.
Plan wydarzeń
1. Przyjazd do szkoły.
2. Udręki lekcyjne.
3. Borowicz w gimnazjum w Klerykowie.
4. Śmierć matki.
5. Rusyfikacja.
6. Historia Andrzeja Radka.
7. Borowicz ratuje Radka przed usunięciem ze szkoły.
8. Fascynacja pozytywizmem.
9. Przybycie Bernarda Zygiera.
10. Ponownie odkrywanie polskości.
11. Koniec szkoły.
12. Wyjazd „Biruty”.