Bajki, Adam Mickiewicz – opracowanie

Geneza

Bajka to gatunek literacki, który narodził się już w starożytności. Za ojca tego rodzaju uważany jest Ezop - przedstawiający w swych utworach gorzkie prawdy dotyczące ludzi, stosując zarazem język symboliczny (postaci ludzkie ukrywały się za zwierzętami). Następnie dzieła tego typu stały się popularne w Rzymie (m. in. Fedrus), skąd promieniowały na całą Europę. W Polsce najznamienitszymi twórcami byli Biernat z Lublina, Bartłomiej Paprocki, Franciszek Kniaźnin, Ignacy Krasicki oraz Adam Mickiewicz. Wybitny poeta polskiego romantyzmu w swoich wersjach bajek bazował głównie na dokonaniach twórców poprzednich epok. Chociaż sam gatunek nie był popularny czasie jego życia, ani nie zdaje się wpasowywać w prądy tej epoki (bajka to gatunek klasycystyczny), poeta, korzystając głównie z dzieł de La Fontaine’a i Krasickiego stworzył własny zbiór wyjątkowych utworów.

Czas i okoliczności powstania

Autor „Pana Tadeusza” większość ze swych bajek napisał przed upadkiem powstania listopadowego, gdyż po wydarzeniu tym zwrócił się w stronę kwestii narodu i ojczyzny. Samo wykorzystanie przez Mickiewicza rodzaju szczególnie nośnego w oświeceniu świadczy o tym, iż, chociaż tak odmienna światopoglądowo, nie była ta epoka obca mistrzowi romantycznej poezji. Poza tym bajki wyraźnie nawiązują do tradycji ludowych, które epoka „Konrada Wallenroda” tak bardzo uwielbiła.

Mickiewicz w zbiorze opatrzonym własnym nazwiskiem stworzył swoistą syntezę najważniejszych prądów, jakie zaznaczały swą obecność w historii tego gatunku. Posłużył się zarówno bajkami zwierzęcymi („Pies i wilk”), jak i tymi osadzonymi w rzeczywistym świecie (np. „Przyjaciele”). Tym sposobem zaakcentowany został dydaktyczny wymiar utworów, przekazujących morały, chwalących wartości i kształtujących ludzkie postawy.

Najważniejsze motywy

Zbiór bajek autorstwa Adama Mickiewicza dotyka różnorodnych problemów – zarówno tych związanych z istniejącą sytuacją polityczną, jak i bardziej uniwersalnych, wymykających się jakimkolwiek granicom.

„Żaby i ich króle” – utwór podejmuje tematykę władzy i polityki. Motywy te ukazane zostały w sposób ironiczny i, szczególnie w kontekście sytuacji Rzeczpospolitej, niebywale gorzki. Płazy ograniczyły swą złotą wolność, domagając się króla. Gdy na ich czele stanął Kij Kijowicz, szybko zniechęciły się do niego, widząc, iż jest łagodny. Wtedy żaby postanowiły go obalić i oczekiwały władcy potężniejszego, bardziej bezwzględnego. Gdy ich tron objął wąż, sytuacja uległa diametralnej zmianie. Mieszkańcy królestwa zaczęli cierpieć z powodu okrutnych kar, jakie dotykały niemal każdego z nich.

„Król chory i lisy” – w tej bajce także został ukazany motyw władzy. Nakazy chorego króla (lwa) wykonują urzędnicy. Posłami wybierane są osoby zaszczytnie znane z tycia lub należące do stanów bydlęcego lub drapieżnego. Następnie otrzymują odpowiednie dokumenty i mają udać się do letniej rezydencji króla – Jaskiniewska. Na sejm jako pierwsi udają się baraństwo i ośli, następnie ściągają kolejne zwierzęta. Tylko lisy nie są zainteresowane wyborami, gdyż, jak mówi jeden z nich: Przed i za Jaskiniewskiem; upewniam / (…) pełno zewsząd śladów ku monarsze zmierza, / Ale żadnego nie widać z powrotem.

„Przyjaciele” – dzieło ukazuje motyw przyjaźni. To wyjątkowe uczucie okazuje się prawdziwie wartościowe dopiero wtedy, gdy poddane jest prawdziwej próbie (Powiedział mi, rzekł Mieszek, przysłowie niedźwiedzie / Że prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie). Bohaterowie – Leszek i Mieszek – dzielili się nawet jednym orzechem, lecz w obliczu niedźwiedzia stanowiącego realne zagrożenie przyjaźń i wzajemna troska okazały się jedynie pustymi słowami.

„Zając i żaba” – w tej bajce wyeksponowany zostaje motyw tchórzostwa oraz niezadowolenia. Zając, widząc, że boi się niemal każdego stworzenia, postanawia popełnić samobójstwo. Jest zmęczony życiem, w którym wciąż ucieka przed innymi. Jednak w drodze nad staw potrąca on żabę, a ta umyka z przerażeniem. Wtedy wypowiada te słowa: Każdy ma swoją żabę, co przed nim ucieka / I swojego zająca, którego się boi!

„Osioł i pies” – utwór ten przedstawia motyw pomocy, wzajemności. Długa podróż sprawia, że tytułowe zwierzęta są głodne i zmęczone. Osioł nie ma problemu ze zdobyciem pożywienia, zaś pies prosi go, by dał mu trochę wędzonki z niesionych przezeń pakunków. Ten jednak odmawia, mówiąc, że nakarmi go pan, gdy wstanie. Jednak wkrótce osioł został zaatakowany przez wilka. W tej sytuacji prosił psa o pomoc, lecz towarzysz odmówił mu w taki sam sposób, jak osioł zrobił to wcześniej.

„Lis i kozioł" – w tej bajce pojawiają się motywy sprytu oraz łatwowierności. Lis, włamawszy się na teren gospodarstwa, wpadł do studni. Nie mógł stamtąd wyjść o własnych siłach, nie mógł także liczyć na pomoc mieszkańców tego przybytku. Wtedy zaczął zachwalać wodę, co zwróciło uwagę kozła. Nieszczęsne stworzenie wskoczyło do studni, a lis wydostał się z niej po jego barkach.

„Tchórz na wyborach” – głównym motywem tego utworu jest kwestia przesądu urodzenia. Tchórz - zdolny mówca – staje przed radą zwierząt i niemal przekonuje ją do uznania jego kandydatury. W pewnym momencie rozlega się nawet radosny okrzyk: Żyj tchórzu! To deprymuje bohatera, który traci werwę, a wszyscy przypominają sobie, że jest li tylko tchórzem. Sam „polityk” skwitował to w następujący sposób: Ot proszę, co też to jest przesąd urodzenia! / Obranoby mię wodzem, gdybym nie był tchórzem.

„Chłop i żmija” – w bajce tej swą obecność zaznacza motyw niewdzięczności. Był chłodny ranek, gdy pewien chłop znalazł oszroniałą żmiję. Pożałowawszy stworzenia, wziął je do domu i ogrzał. Gdy tylko wąż odzyskał sprawność, ugryzł swego dobrodzieja. Ten, srodze rozgniewany, porąbał żmiję na trzy kawałki - Przytrafia się to często, że dobry człek jaki / Niewdzięcznika przygarnie; / Ale trafia się częściej, że niewdzięcznik taki / Przepada marnie. Drugim motywem obecnym w tekście jest tzw. prawdziwa natura. Żmija zawsze pozostanie żmiją, nawet potraktowana w najlepszy sposób.

„Pies i wilk” - Lepszy w wolności kęsek lada jaki / Niźli w niewoli przysmaki – cytat ten wyraźnie podkreśla główny motyw obecny w tekście (wolność). Spotkanie wolnego, lecz chudego wilka z doskonale zbudowanym, opływającym w dobra, lecz zniewolonym psem prowadzi zwierzęcego bohatera do wspomnianej konstatacji.

„Koza, kózka i wilk” – w tej komicznej, ludowej bajce pojawia się motyw roztropności. Koza Ostrorożanka – matka kózki Bebe – wyrusza do lasu, zostawiając dziecko same w domu. Jej przestrogi dotyczące wilka zostały podsłuchane przez drapieżnika, który wbił się niemal w kozią skórę, by przekonać Bebe do otwarcia drzwi. Jednak kózka pozostała roztropna i nie wpuściła drapieżnika, zachowując dzięki temu życie.