„Syzyfowe prace” - znaczenie tytułu

Jak wyjaśnić znaczenie tytułu powieści Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace”? Żeby przeanalizować ten problem, musimy przypomnieć kilka faktów o powieści, jak i mit o Syzyfie.

Otóż powieść ukazała się w 1897 roku, na łamach prasy (książkowe wydanie pojawiło się na rynku rok później), początkowo pod pseudonimem (Maurycy Zych). Autor opisał w niej swoje doświadczenia, jako ucznia rosyjskiego gimnazjum. Oferując czytelnikom frapującą opowieść o dorastaniu, Żeromski przedstawił w niej również kwestie polityczne i społeczne.

Nie musimy dokładnie analizować greckiego mitu o Syzyfie – wystarczy przypomnieć, iż za przewinienia wobec bogów został skazany na wieczne cierpienie. Męki owego dawnego króla mają formę nieustannej pracy – wtacza on pod górę ciężki kamień. Nigdy nie udaje mu się zakończyć zadania, bowiem zawsze głaz wymyka mu się z rąk tuż przed „metą” – i Syzyf musi zaczynać swój trud na nowo.

Czym więc, w kontekście powieści Żeromskiego, są owe „Syzyfowe prace”? Jak w przypadku każdej dobrej literatury, nie ma jednoznacznej odpowiedzi. „Syzyfową pracą” mogą być bowiem wysiłku Polaków, dążących do zachowania swojej odrębności narodowej i kulturalnej. Być może – wydaje się mówić Żeromski – jest to zadanie beznadziejne (pamiętajmy, że powieść została wydana ponad dwadzieścia lat przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości). W końcu Cesarstwo Rosyjskie to największe państwo świata, a przy tym jedno z najpotężniejszych. Rosjanie mają na swoje usługi całą potęgę swojego imperium – policję, cerkiew, a także… szkołę. Tak, właśnie szkoła okazać się może jednym z najskuteczniejszych narzędzi rusyfikacji. W końcu młode umysły dopiero się formują i chętnie podporządkowują autorytetom nauczycieli. Oni zaś dowodzą, że tylko zostanie członkiem narodu rosyjskiego oferuje drogę kariery – sami są zresztą tego przykładem! Nie ma wśród nich osób gorąco broniących polskości. Nawet nauczyciel w prowincjonalnym gimnazjum musi zapomnieć, że jest Polakiem – a co dopiero osoby na wyższych stanowiskach.

Zresztą, nie ma się co oszukiwać, kultura rosyjska jest piękna i ciekawa. Kultura polska również – ale szkoła przedstawia uroki tylko tej pierwszej. W dodatku wystarczy iść, jak Marcin Borowicz, na rosyjskie przedstawienie, by zaskarbić sobie przychylność nauczycieli. Któż by się nie skusił?

Brzmi to bardzo pesymistycznie. Ale istnieje również inna możliwa interpretacja tytułu. Otóż „syzyfową pracą” są – paradoksalnie – starania Rosjan. I tutaj też możemy przytoczyć przykład Marcina Borowicza. Wszystkim wydawało się, że jest to człowiek niemal całkowicie zrusyfikowany. Wystarczyło jednak, by zaczął czytać wspaniałą polską literaturę –wówczas znów poczuł się Polakiem i wysiłki rusyfikatorów spaliły na panewce. Młody człowiek wyślizgnął się im w ostatniej chwili, niczym głaz z dłoni Syzyfa.

Nie można jednoznacznie powiedzieć, jakie jest znaczenie tytułu powieści Stefana Żeromskiego. I również ta nieoczywistość sprawia, iż jest to dzieło do tej pory tak fascynujące!