Hamlet - opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

Szukając motywów i tematów do swych dzieł, Szekspir często posiłkował się historią. Nie inaczej było w przypadku napisanego między 1599 a 1602 „Hamleta”. Opowieść o poszukującym zemsty synu duńskiego króla wywodzi się od legendarnej postaci Amletha, jaka pojawiała się w skandynawskich sagach (imię to oznacza szaleńca, głupca). Trzynastowieczny kronikarz – Saxo Grammaticus – wspomniał o nim w swym dziele „Gesta Danorum”, a trzy stulecia później figurę tę przypomniał francuski uczony - François de Belleforest.

Istnieje także hipoteza, iż Szekspir wzorował się na jednej ze sztuk teatru elżbietańskiego – „Ur-Hamlecie”, której autorstwo przypisywane jest Thomasowi Kydowi (chociaż ostateczne potwierdzenie tej hipotezy jest niemożliwe, a pewna grupa badaczy literatury sądzi, że dzieło stworzył sam Szekspir). Niepodważalny jest natomiast fakt, iż „Ur-Hamlet” po raz pierwszy wspomniany został w roku 1589, a więc przynajmniej dekadę przed powstaniem dramatu Szekspira. Sztuka ta, niestety, nie zachowała się do naszych czasów, co czyni niemożliwym dokładne porównanie jej z wersją znaną dzisiaj.

Pełnej genezy „Hamleta” Williama Szekspira najpewniej nie uda się poznać. Sami literaturoznawcy nie są do końca zgodni w kwestii wykorzystania dzieła poprzednika. Jednak nawet jeśli najwybitniejszy dramaturg wszech czasów opierał się na utworze przypisywanym Kydowi, należy pamiętać, iż w tamtym okresie było to postępowanie zgodne z normami i zasadami.

Czas i miejsce akcji

Miejscem akcji „Hamleta” jest Elsynor – zamek królów duńskich. Większość przedstawianych scen rozgrywa się w jego komnatach, dwie na tarasie, jedna na polach leżących wokół zamku oraz także jedna na pobliskim cmentarzu.

Dokładny czas historyczny, w jakim rozgrywają się wydarzenia dramatu, jest nieznany. Istnieją dwa główne poglądy na ten temat. Zgodnie z pierwszym mają one miejsce w XI stuleciu, na co wskazują plany władcy, by wysłać tytułowego bohatera do Anglii po należny Danii haracz (Anglia rzeczywiście płaciła daninę władcy Danii – Kanutowi Wielkiemu – w latach 1016 do 1036). Z kolei drugi eksponuje wiele anachronizmów pojawiających się w dramacie (np. rodzaje broni, rozwijający się teatr, Uniwersytet w Wittenberdze, który założono w 1502). Zupełnie nie przystają one do jedenastowiecznych realiów, co pozwala zwolennikom drugiej teorii uznać za czas akcji wiek XVI.

Wydarzenia opisane w dramacie trwają przez 7 dni i 3 noce. W szerszej perspektywie fabuła rozciągnięta jest na okres ok. 2 – 3 miesięcy, co spowodowane jest przerwami pojawiającymi się między najważniejszymi wydarzeniami.

Motywy

Głównym i nadającym tempo akcji utworu motywem jest zemsta. Podjęta przez tytułowego bohatera chęć pomszczenia śmierci ojca, który poniósł śmierć z ręki tchórzliwego brata, staje się jego przekleństwem. W postanowieniu tym umacniają go kolejne działania zdradzieckiego stryja – manipulowanie Ofelią i zawładnięcie matką Hamleta. Jednak dla księcia zemsta nie jest prostym czynem, nieustannie targają nim rozterki. Chęć pomszczenia śmierci ojca kieruje także Fortynbrasem – księciem Norwegii. Z kolei Laertes (syn Poloniusza) pragnął wziąć odwet za krzywdy doznane przez całą rodzinę.

Nierozłącznie związana z zemstą jest śmierć, czyli kolejny z motywów pojawiających się w „Hamlecie”. Pierwsza zbrodnia – otrucie króla Danii przez Klaudiusza – pociąga za sobą kolejne. W dramacie ginie ośmiu bohaterów. Najbardziej interesujące wydają się pobudki, dla których człowiek jest w stanie targnąć się na życie bliźniego. Klaudiusz czyni to z chęci władzy, Laertes i Hamlet pragną dopełnić sprawiedliwości, a Ofelia popełnia samobójstwo, nie mogąc znieść nadmiaru ogarniającego ją cierpienia. Śmierć w dramacie Szekspira jest wszechobecna, bezwzględnie toruje sobie drogę, wykorzystując ludzkie wady – np. nadmierną ambicję, chciwość, skłonność do zdrady.

Postać ukochanej tytułowego bohatera – Ofelii – połączona jest z kolejnym motywem dzieła Szekspira, czyli szaleństwem. Zmiana postawy Hamleta, wieść o jego porwaniu przez piratów i tragiczna informacja o śmierci ojca sprawiają, że młoda kobieta staje na skraju wytrzymałości psychicznej.

Kiedy Hamlet bierze do rąk czaszkę błazna Yoricka i wygłasza jeden z najbardziej rozpoznawalnych monologów w historii dramatu, odbiorca, wraz z bohaterem, zastanawia się nad przemijaniem. Motyw ten w dziele Szekspira ściśle wiąże się ze średniowieczną alegorią tańca śmierci. Niezależnie od pozycji, majątku i czynów – każdy opuści ten świat, ponieważ w obliczu nieuchronnego wszyscy są równi.

Wśród najważniejszych motywów pojawiających się w „Hamlecie” wymienić można także motywy ojca i matki. Pierwszy z nich zrealizowany został przez kontrastowe zestawienie dwóch postaci: starego Hamleta i Poloniusza. Nieżyjący król był postacią szlachetną i wybitną, lecz bezradną w starciu z nienawiścią brata. Dla tytułowego bohatera stanowił on wzór godny naśladowania i być może dlatego prośba o pomszczenie śmierci odcisnęła tak olbrzymie piętno na księciu. Druga postać to Poloniusz – zaborczy ojciec Ofelii i Laertesa. By mieć lepszą kontrolę nad dziećmi, nakazał szpiegować syna oraz czytał korespondencję córki. Chociaż trudno uznać go za bohatera pozytywnego, potomstwo darzyło go szczerą miłością, co potwierdzone zostaje przez pełną smutku reakcję na jego śmierć i podjęcie przez Laertesa decyzji o pomszczeniu ojca.

Z kolei motyw matki ukazany został w utworze na przykładzie Gertrudy. Rodzicielka Hamleta wyszła za brata nieżyjącego męża po upływie niepełnego miesiąca od tragicznego wydarzenia. Syn nie mógł jej tego wybaczyć, podejrzewając nawet, iż uczestniczyła w spisku. Mimo to nie umiał zemścić się na matce, wciąż darząc ją uczuciem. Natomiast postawa Gertrudy wobec księcia jawi się jako niejednorodna – martwiła się stanem jego zdrowia, cieszyła się z jego zwycięstwa w pojedynku, lecz nie sprzeciwiła się planom wysłania go do Anglii i nie zdecydowała się oddalić Klaudiusza (chociaż w czasach życia Szekspira takie związki uznawano za kazirodcze).

Głównym celem intrygi zawiązanej w „Hamlecie” jest tron. Fakt ten wiąże się z motywami władzy oraz władcy. Pierwszy z nich wyraźnie podkreśla, jak silne i demoralizujące może być pragnienie sprawowania rządów, ukazując zarazem zgubne skutki całkowitego podporządkowania się mu. Z kolei motyw władcy realizowany jest na dwóch płaszczyznach. Niedoścignionym wzorcem jest ojciec tytułowego bohatera – król wybitny i honorowy. Jednak tron ostatecznie trafia w ręce niegodziwego Klaudiusza, który dobrze radzi sobie jako władca, jednak zdradziecki sposób dostania się przez niego na szczyt sprawia, że postać ta nie może być odbierana jako pozytywna.

Jednym z najzręczniej wplecionych w dramat motywów jest motyw teatru. Trupa aktorska, która odgrywa sztukę „Łapka na myszy” pozwala Hamletowi nabrać pewności co do tego, że to właśnie Klaudiusz zamordował jego ojca. Temat ten można postrzegać także w nieco szerszej perspektywie – w utworze swoje role odgrywają nie tylko członkowie trupy aktorskiej, ale także bohaterowie dzieła zmuszeni do założenia masek, by osiągnąć upragnione cele.

Interpretacja

„Hamlet” to dramat, który można odczytywać w wielu kontekstach. Jednym z najważniejszych wydaje się problem władzy. Zgodnie z poglądami dwóch filozofów chrześcijańskich – św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu – władza ziemska pochodzi od Boga. O ile pierwszy z nich twierdził, iż państwa ziemskie powinny być wzorowane na państwie niebieskim, o tyle drugi wprowadził rozróżnienie na rządy dobre i złe. To właśnie koncepcja Akwinaty wydaje się być znaczącą w kontekście dzieła Szekspira, które przedstawia złożony i doskonale zarysowany obraz świata.

Uzurpator – Klaudiusz – morduje swego brata, odbiera tron prawowitemu dziedzicowi oraz poślubia swą dawną bratową. Jego pragnienie władzy jest tak silne, że nie cofa się przed niczym, opracowując przy tym sprytną intrygę mającą nie dopuścić do wydania się prawdy. Chociaż nie jest on złym władcą z pragmatycznego punktu widzenia (dokonuje słusznych wyborów politycznych – np. korzystny sojusz z Norwegią), sposób, w jaki zasiadł na tronie, cechuje szczególna niegodziwość – wszak złamał on nie tylko prawa ziemskie, ale także boskie. Zły i niegodziwy władca musi ponieść karę.

Samo zakończenie utworu, czyli przybycie Fortynbrasa, jawi się jako ponowne zwycięstwo słusznej koncepcji. Norweski książę pod wieloma względami przypomina duńskiego królewicza – jest ambitny i przenikliwy, także stracił ojca, także przepełnia go chęć zemsty. Ponadto to właśnie od Hamleta otrzymuje duński tron, by przywrócić należyty porządek.

Nieco inne światło na dzieło Szekspira pada w kontekście ludzkiej natury. Postaci skonstruowane zostały w taki sposób, by jak najlepiej uwydatniona została ich dwoistość. Dobro przeplata się ze złem, jednak to właśnie to drugie wydaje się być bardziej kuszącym, ponieważ przynosi wymierne korzyści doczesne, w imię których niektórzy bohaterowie godzą się na akty zdrady, morderstwa itp. „Hamlet” pokazuje okrutną prawdę o człowieku, uzmysławiając fakt, że w tak łatwy sposób można obudzić jego gorszą naturę. Plan zemsty sprawia, że tytułowy bohater oddala się od ukochanej Ofelii, wizja korzyści popycha Gildensterna i Rozenkranca do zdrady itp.

Na dzieło Szekspira spojrzeć można także przez pryzmat miłości. Uczucie tytułowego bohatera i córki Poloniusza początkowo jawi się jako cudowne, wprost idealne. Niestety, kolejne niegodziwości, jakich dopuszczają się różni bohaterowie, przynoszą okrutne i bolesne dla młodych zmiany. Na drugim biegunie widnieje wyrosła z haniebnego uczynku relacja Gertrudy i Klaudiusza. Obydwa te wątki kończą się tragicznie. W rzeczywistości zdominowanej przez niegodziwość i nieszczerość nie ma miejsca na prawdziwe uczucie.

Charakterystyka Hamleta

Tytułowy bohater dramatu Williama Szekspira jest trzydziestoletnim mężczyzną o młodzieńczej aparycji. Ukończywszy uniwersytet w Wittenberdze, zdobył wszechstronne wykształcenie, najprawdopodobniej przygotowując się do roli dziedzica tronu. Jednak tragiczne wydarzenie – niespodziewana śmierć ojca – na zawsze zmienia jego życie.

Już na początku warto zaznaczyć, iż Hamlet jest postacią niejednoznaczną, budzącą różnorodne odczucia i będącą przedmiotem wielu sporów interpretacyjnych. Kluczowym momentem w jego historii jest rozmowa z duchem nieżyjącego ojca. Poznawszy prawdę o jego śmierci, bohater zmienia swój stosunek do świata. Być może zakłada on teatralną maskę szaleńca, otwierając sobie w ten sposób drzwi prowadzące do wielu miejsc oraz ułatwiając proces obserwacji zamku i poszukiwania prawdy. Być może ciężar wspaniałych dokonań ojca sprawia, że konieczność pomszczenia wyrządzonej mu krzywdy przygniata barki księcia ogromnym ciężarem, doprowadzając go do pomieszania zmysłów. Rozstrzygnięcie tego dylematu nie jest łatwe.

Hamlet był człowiekiem obdarzonym szczególną wrażliwością. Sposób, w jaki zachwycał się sztuką – szczególnie ukochanym teatrem – doskonale oddaje głębię jego duszy, otwartość umysłu, a także skłonność do nadmiernego fantazjowania i uciekania od rzeczywistych, ważnych problemów.

Chęć pomszczenia ojca zdominowała w pewnym momencie wszystkie jego dążenia. Zaczął odczuwać niechęć do matki, podejrzewając ją o współudział w spisku oraz nie mogąc zaakceptować jej związku ze stryjem. Szukając sposobności do wymierzenia sprawiedliwości Klaudiuszowi, oddalił się od ukochanej, co doprowadziło ostatecznie do jej samobójstwa. Jednak wewnętrzna niespójność (dwoistość) Hamleta nie ułatwiała mu realizacji planu. Nie potrafi on podjąć ostatecznej decyzji, doprowadzić przedsięwzięcia do końca.

Hamlet, rozczarowany swym niezdecydowaniem, często prawił sobie wyrzuty. Szczególnie nienawidził swojej słabości: Muszę mieć chyba wnętrzności gołębia, / I brak zupełny żółci, nadającej / Gorycz poczucia krzywdy, kiedym jeszcze / Nie napisał dotąd stada sępów ścierwem / Tego nędznika. O bezwstydny łotrze!, często okazując sobie pogardę.

Tytułowy bohater jawi się więc jako postać niegotowa na konfrontację z nieprzyjaznym światem. Brak stabilnego i wyraźnie nakreślonego systemu wartości, delikatność i skłonność do ciągłego poszukiwania odpowiedzi na pytania trudne, niemal nierozstrzygalne, sprawiają, że jego działanie nie przynosi oczekiwanych efektów.

Jednak z drugiej strony w jego postawie można dostrzec znamiona sprytu. Dzięki wykorzystaniu trupy aktorskiej nabiera pewności na temat zabójstwa swego ojca, zaś opinia szalonego pozwala mu na działanie z większą swobodą.

Ostatecznie Hamlet dopina swego i wymierza sprawiedliwość mordercy swego ojca. Jednak płaci za to najwyższą cenę – giną wszyscy jego bliscy, umiera także on sam. Wcześniej udaje mu się wybrać następcę tronu. Będzie nim norweski książę – Fortynbras – któremu z pewnością uda się oczyścić duński dwór z niegodziwości, kłamstw i nienawiści.

Nie jest możliwa jednoznaczna ocena Hamleta. Ta mroczna i tajemnicza postać skonstruowana jest w sposób iście mistrzowski. Próbując ostatecznie sformułować osąd na jego temat, odbiorca zaczyna błądzić niczym tytułowy bohater, nie dostrzegając niepodważalnych wartości i antywartości w jego postaci.

Opisy bohaterów

Klaudiusz

Stryj Hamleta, zdradziecki i bezwzględny morderca jego ojca oraz uzurpator duńskiego tronu. Początkowo pragnął ukryć swoje przewinienie, w czym miały pomóc mu umiłowane przez niego intrygi. Z pewnością nie można określić go mianem honorowego ani szlachetnego. Jednakże okazał się całkiem sprawnym politykiem, a ponadto darzył Gertrudę – matkę Hamleta – szczerym uczuciem.

Postawę Klaudiusza od postawy Hamleta różni fakt, iż ten drugi był zdecydowany, nie wahał się iść raz wybraną drogą i gotów był na ewentualne konsekwencje takiego postępowania.

Gertruda

Matka Hamleta – obok niego samego – jest jedną z najbardziej niejednoznacznych postaci w utworze. Niewiele wiadomo o tej pięknej kobiecie, która rozbudziła pragnienia Klaudiusza. Być może nie wiedziała o występku swego nowego męża, być może broniła interesu państwa, być może sama brała udział w spisku. Faktem jest natomiast to, że doskonale radziła sobie w trudnej rzeczywistości dworu, potrafiąc podążać za właściwymi i dającymi bezpieczeństwo osobami.

Jej stosunek do Hamleta jest niejednorodny. Wydaje się, że darzy ona uczuciem jedynego syna, lecz nie okazuje mu tego w żaden sposób, więcej czasu poświęcając nowemu władcy.

Duch króla Hamleta

Pojawiał się jedynie o północy, przemierzając mury zamku. Wyjawił Hamletowi prawdę o swej śmierci, pragnąc zarazem, by syn ją pomścił. Ponadto wyznał, iż nie zdążył pojednać się z Bogiem, przez co cierpi przerażające męki.

Poloniusz

Królewski szambelan, ojciec Ofelii i Laertesa. Zaborczy rodzic (nakazał szpiegować syna, czytał korespondencję córki) i człowiek szczególnie uwielbiający różnego rodzaju knowania. Gotów był zrobić wszystko, by zyskać sympatię Klaudiusza.

Ostatecznie ginie zabity przypadkowo przez Hamleta (podsłuchiwał rozmowę tytułowego bohatera z jego matką, gdy młodzieniec, myśląc, iż ugodzi króla chowającego się za zasłoną, zadał cios będącemu tam Poloniuszowi).

Ofelia

Ta piękna dziewczyna to córka Poloniusza. Niemal od początku darzyła tytułowego bohatera szczególnym, silnym uczuciem, jednak posłuszna woli ojca – nieprzekonanego do szczerości intencji młodzieńca – oddaliła się od niego. Następnie, jeszcze raz przymuszona przez Poloniusza, miała spróbować wyleczyć Hamleta z obłędu. Ten jednak nakazał jej odejść, co doprowadziło ją do załamania nerwowego.

Ofelia przemierzała zamek w żałobnym stroju i nuciła smutne pieśni. Gdy pewnego dnia wpadła do wody, nie podjęła nawet próby ratunku.

Laertes

Syn Poloniusza. Studiował w Paryżu, skąd przybył do Danii, by uczestniczyć w koronacji Klaudiusza. Jego głównym pragnieniem było pomszczenie krzywd doznanych przez rodzinę (śmierci ojca, obłędu i śmierci siostry). Dynamiczny i skuteczny w działaniu mógł stanowić zagrożenie także dla Klaudiusza, jednak ten zręcznie skierował go przeciw Hamletowi.

Horacy

Jeden z przyjaciół Hamleta z niemieckiego uniwersytetu. Do Danii przybył, by wziąć udział w pogrzebie króla. Był jedyną osobą, która wiernie stała u boku Hamleta. Po jego śmierci nosił się z zamiarem popełnienia samobójstwa, lecz porzucił go, pragnąć oczyścić imię przyjaciela.
Cieszył się sympatią nie tylko ze strony Hamleta. Jego intelekt i rozsądek szanowali wszyscy, którzy mieli okazję się z nim zetknąć.

Rozenkranc i Gildenstern

Także przyjaciele Hamleta z uniwersytetu. Jednak, w przeciwieństwie do Horacego, nie byli mu wierni. Miłujący zaszczyty i chcący przypodobać się Klaudiuszowi mężczyźni wyruszyli z przyjacielem do Anglii, lecz tam, dzięki przytomności umysłu tytułowego bohatera, zostali okrutnie ukarani.