Piotr Skarga

Piotr Skarga był jednym z najwybitniejszych w Polsce przedstawicieli kontrreformacji – katolickiego ruchu religijnego, stanowiącego odpowiedź na reformację – i prawdopodobnie najbardziej znanym rodzimym kaznodzieją.

Skarga urodził się w 1536 roku w rodzinie drobnej szlachty (wbrew opiniom swoich przeciwników, nie wywodził się z chłopstwa). Kształcił się na Akademii Krakowskiej, a w 1569 roku wstąpił w Rzymie do utworzonego kilkadziesiąt lat wcześniej zakonu jezuitów. Po powrocie do Polski Skarga zajmował się działalności dobroczynną i polityczną – ta ostatnia wiązała się z funkcją kaznodziei nadwornego króla Zygmunta III Wazy. Jezuita został też pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej (późniejszy Uniwersytet Stefana Batorego).

Wielką popularnością cieszyły się "Żywoty Świętych" jego autorstwa, wydane po raz pierwszy w 1579 roku. O sławie tego dzieła świadczy, że za życia autora ukazało się osiem wydań – w owej epoce tylu dodruków doczekały się tylko największe, mówiąc dzisiejszym językiem, bestsellery. Oprócz znanych od wieków świętych, Skarga opisał również życiorysy bohaterów religijnych swoich czasów – między innymi męczenników za wiarę z czasów angielskiej reformacji, a także Stanisława Kostkę.

Niewątpliwie najbardziej znanym obecnie dziełem jezuity są "Kazania sejmowe" (1597). Forma kazań wykorzystana została do przedstawienia tez o charakterze politycznym, napiętnowania wad Polaków, a zarazem wychwalenia samej Polski. Współczesnemu człowiekowi Kazania wydawać się mogą traktatem nieco specyficznym. Obok postulatów jak najbardziej zrozumiałych, takich jak wzmocnienie władzy królewskiej, czy ulżenie doli chłopów, pojawiają się tezy, z którymi trudno się zgodzić. Przede wszystkim mowa o wezwaniach, by prześladować niekatolików. Pamiętać należy, że w XVI wieku rodziła się i utrwalała polska tolerancja religijna, a Rzeczpospolita uchodziła wówczas za, jak to określił historyk Janusz Tazbir, „państwo bez stosów”. Tymczasem Skarga dowodził:

Upadnie wszytko królestwo wasze, jeśli ten nowy stan, z którym się to ciało nie urodziło, do niego, to jest ewangelik! abo raczej wszytki heretyk!, przyjmiecie. […] Jakie upadki królestwom i policyjom herezyje czynią, a jako sama katolicka wiara świeckie królestwa zatrzymawa i szczęścia ich pomnaża […].

Chociaż dzisiaj stwierdzenia takie mogą szokować, to w XVI i XVII wieku poglądy tego typu nie były obce wielu wykształconym i światłym skądinąd ludziom i to raczej nietolerancja religijna była europejską normą (stąd wyjątkowość tolerancyjnej Rzeczypospolitej).

Kazania wyróżniają się stylem. Skarga sięga po podniosłe frazy, przypominające język Pisma Świętego. Zarówno ten patetyczny język, jak i połączenie wątków politycznych i religijnych sprawiły, iż dzieło jezuity stało się swego rodzaju wzorem dla XIX-wiecznych polskich romantyków. Można uznać Skargę za swego rodzaju prekursora polskiego mesjanizmu.

Także w XIX-wieku narodziła się legenda – utrwalana przez twórczość Adama Mickiewicza i Jana Matejki – że Piotr Skarga przewidział upadek i rozbiory Polski. Faktycznie, w kazaniu ósmym pojawia się symbol rozbitego garnca, którego którego skorupki spoić się i naprawić nie mogą. Taki los miał czekać Rzeczpospolitą, jeśli jej mieszkańcy nie zaczną prowadzić porządnego i bogobojnego życia. Trzeba jednak zauważyć, iż podobne „proroctwa” dość często pojawiały się w wystąpieniach politycznych i religijnych – wyjątkowość Skargi polega nie na głębi myśli i zdolności przewidywania rozwoju sytuacji politycznej, a na niezwykle obrazowym języku. Kazania napisane zostały w okresie największej potęgi I Rzeczpospolitej, trudno więc uważać, iż zawarte w nich zapowiedzi jej upadku są więcej niż retoryczną figurą.

Skarga zmarł w 1612 roku i został pochowany w Krakowie. W późniejszym okresie okazało się, iż okoliczności śmierci kaznodziei mogły być prawdziwie makabryczne. Profesor Zbigniew Mikołejko, religioznawca, opisał wnioski płynące z badań ciała jezuity, dokonanych po otwarciu jego grobu: Skarga mógł zostać pochowany żywcem, w stanie śmierci klinicznej lub letargu. Świadczyły o tym uszkodzenia kości palców. Te obrażenia sam mógł sobie zadać, oprzytomniawszy w grobie. Kwestia ta powodowała pewne trudności w przygotowaniach do procesu beatyfikacyjnego Skargi, który ruszył ostatecznie dopiero w 2013 roku.