Jan Brzechwa – biografia i charakterystyka twórczości

Biografia

Jan Brzechwa (właśc. Jan Wiktor Lesman, ps. Szer – Szeń, Inspicjent Brzeszczot) – polski poeta pochodzenia żydowskiego, autor książek dla dzieci, tłumacz literatury rosyjskiej, satyryk. Urodził się 15 sierpnia 1898 r. w Żmerynce na Podolu. Zmarł 2 lipca 1966 r. w Warszawie. Istnieją niejasności co do daty jego urodzenia związane z tym, że po drugim małżeństwie Brzechwa jako datę swojego urodzenia zaczął podawać rok 1900. Data ta tak bardzo utrwaliła się we wszystkich encyklopediach i słownikach PWN, że od dłuższego czasu konsekwentnie w nich figuruje.

Jan Brzechwa był synem inżyniera kolejowego – Aleksandra Lesmana, a jednocześnie stryjecznym bratem innego poety – Boelsława Leśmiana, który wymyślił jego pseudonim artystyczny: Brzechwa (od części strzały).

Młodzieńcze lata Brzechwa spędził wraz z rodziną, odbywając liczne podróże po Kresach Wschodnich. W konsekwencji często musiał zmieniać szkoły – uczęszczał do gimnazjum w Kijowie, a także w Warszawie i Piotrogrodzie. Ostatecznie ukończył Zakład Naukowo – Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie, a po przyjeździe do Warszawy – Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.

W latach 1920 – 1921 uczestniczył jako ochotnik w wojnie polsko – bolszewickiej, za co go odznaczono.

Po ukończeniu studiów prawniczych w 1924 r. rozpoczął specjalizację w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów (ogłosił w tej dziedzinie nawet kilka prac). W latach 1924 – 1939 był radcą prawnym ZAIKS- u. Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m. in. Zenona Przesmyckiego („Miriama”). Był też współzałożycielem Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych.

Po zakończeniu II wojny światowej Brzechwa nadal pracował jako prawnik, m. in. był radcą prawnym w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Był też stałym i aktywnym członkiem PEN Clubu.

Jako pisarz tworzył utwory przeznaczone przede wszystkim dla dzieci i młodzieży. Nazywano go nawet profesorem serdecznego uśmiechu, gdyż pisał też utwory satyryczne. Jego wiersze są pełne humoru i fantazji. Powstało tez wiele interesujących filmów na podstawie jego utworów.

W 1926 r. Jan Brzechwa ożenił się z Marią Sunderland (wnuczka siostry ojca). Miał z nią córkę Krystynę, która przyszła na świat w sierpniu 1928 r. Już wtedy poeta romansował z Karoliną Lentową, która miała zostać jego drugą żoną. Porzucenie Marii nie było akceptowalne przez Leśmiana i doprowadziło do kilkuletniego zerwania stosunków rodzinnych.

Lata okupacji przeżył dzięki, jak sam mówił, temu, że był zakochany. Przepełniała go miłość do Janiny Serockiej z domu Magajewskiej. Poeta zakochał się w niej jednak bez wzajemności, o czym opowiadał w swym zapisie również Kazimierz Brandys. Z ukochaną kobietą Brzechwa był już po wojnie, co nie przeszkadzało mu wcale, by zaraz po ślubie romansować z innymi. Zdaniem Kazimierza Brandysa małżeństwo z Janiną umacniała prawdziwa miłość, która przetrwała aż do śmierci Jana.

Po wojnie nastał okres bardzo dobrej prosperity wierszy dla dzieci, a także utworów propagandowych gloryfikujących nowy ustrój. Brzechwa wprawdzie członkiem partii nigdy nie był, to jednak na początku lat 50. XX w. angażował się w socrealistyczne wzorce. Wiele jego ówczesnych satyr i szopek do dziś spotyka się z głosami potępienia. Mimo ideologicznego wydźwięku satyry Brzechwy zawsze były doskonałe pod względem warsztatowym.

Na przełomie 1957 r. i 1958 r. poleciał do Związku Radzieckiego. Po latach wracał do kraju, w którym spędził dzieciństwo. Uderzył go zwłaszcza chłód spotkania z innymi pisarzami – Rosjanami, którzy nie chcieli prowadzić z nim dyskusji.

Jan Brzechwa był też znakomitym tłumaczem głównie z języka rosyjskiego (przełożył poematy baśniowe Aleksandra Puszkina, opowiadania Antoniego Czechowa, wiersze Jesienina i Majakowskiego). Jego książki doczekały się tłumaczeń na kilkanaście języków.

Za swoją pracę literacką uhonorowano go szeregiem wyróżnień i nagród. Otrzymał m. in. nagrodę miasta Warszawy za całokształt twórczości (1955 r.), a także nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży (1956 r.).

Jan Brzechwa zmarł 2 lipca 1966 r. w Warszawie, a jego grób znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Charakterystyka twórczości

Pierwsze swe wiersze Brzechwa opublikował jeszcze jako nastolatek (1915 r.). Wiersze te ukazały się na łamach piotrogrodzkiego „Sztandaru” i kijowskich „Kłosów Ukraińskich”. Wtedy jeszcze nie myślał o tym, że zostanie poetą i pisarzem. Swoją przyszłość wiązał z prawem.

W 1920 r. po demobilizacji zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych, a także piosenek i skeczy. W tym czasie rozpoczął studia prawnicze, a jednocześnie podjął współpracę ze znanymi kabaretami takimi jak chociażby: „Qui Pro Quo”, „Czarny Kot” czy „Morskie Oko”. Pisząc dla nich teksty satyryczne posługiwał się pseudonimami Szer – Szeń oraz Inspicjent Brzeszczot. Pisał też utwory liryczne i refleksyjne, które ukazywały się w „Skamandrze” i „Wiadomościach Literackich”.

Jan Brzechwa wydał kilka tomików wierszy. W 1926 r. ogłosił tom poezji „Oblicza zmyślone”. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci - „Tańcowała igła z nitką” ukazał się w 1938 r. (w nim znalazły się takie wiersze jak: „Pomidor”, „Żuraw i Czapla” czy „Kaczka Dziwaczka”). W jego pełnych humoru i fantazji wierszach nie małe znaczenie ma gra słów.

W okresie II wojny światowej pisarz pracował nad najważniejszymi w swej twórczości utworami. Napisał wtedy m. in. "Akademię pana Kleksa”, a także utwór „Pan Drops i jego trupa”. Z kolei książki kontynuujące „Akademię…” („Podróże pana Kleksa” i „Tryumf pana Kleksa”) pisał kolejno w latach 1961 i 1965.

Od 1946 r. pisarz posługiwał się pseudonimem Jan Brzechwa, pod którym wydał swe książki dla dzieci. Prawdziwego nazwiska używał zaś przy publikacjach artykułów z dziedziny prawa.

W latach 50. XX w. pisał też socrealistyczne wiersze propagandowe wpisujące się w nurt, który miał gloryfikować partię i ustrój socjalistyczny. I choć nie angażował się w twórczość polityczną, to jednak w 1964 r. podpisał list pisarzy polskich protestujących przeciwko listowi 34.

Jan Brzechwa starał się łączyć pracę zawodową z działalnością pisarską. Oprócz tomów wierszy napisał też parę sztuk scenicznych przeznaczonych dla szkół, a także powieści i wierszowanych adaptacji wątków ludowych.

W kolejnych latach ukazały się m. in.: „Przygody Pchły Szachrajki” (1946 r.), „Ptasie plotki” (1946 r.), „Opowiedział dzięcioł sowie” (1946 r.), „Na wyspach Bergamutach” (1948 r.), „Uczymy się chodzić” (1951 r.), „Teatr Pietruszki” (1953 r.), „Brzechwa dzieciom” (1953 r.), „Wagary” (1953 r.), „Szelmostwa lisa Witalisa” (1953 r.), „Magik” (1957 r.), „Wyssane z nogi” (1958 r.), „Sto bajek” (1958 r.), „Śmiechu warte” (1964 r.), „Liryka mego życia” (1968 r.).

Jan Brzechwa jest też autorem autobiograficznej książki pt. „Gdy owoc dojrzewa”. Głównym jej motywem jest opis życia polskiej rodziny na Ukrainie na początku XIX w.

Wiersze dla dzieci oraz pozostałe utwory Brzechwy nadal cieszą się wielką poczytnością. Wiersze takie jak „Kaczka Dziwaczka”, „Sum”, „Na wyspach Bergamutach”, „Na straganie” zna każde polskie dziecko.