O poprawie Rzeczypospolitej - opracowanie

Dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego to jeden z ciekawszych owoców staropolskiej polskiej myśli politycznej. Kilka słów należy poświęcić samemu autorowi. Modrzewski studiował na Uniwersytecie Krakowskim, a także w Wittenberdze. W Niemczech poznał idee rodzącej się wówczas reformacji religijnej, miał także osobiście zetknąć się z Marcinem Lutrem. W Polsce współpracował z prymasem Łaskim, był także sekretarzem Zygmunta Starego. Wysoko cenił jego zdolności również następny z królów, światły Zygmunt August.

„O poprawie Rzeczypospolitej” ukazało się najpierw w wersji ocenzurowanej w Krakowie w 1551 roku. Pełny tytuł spisanego po łacinie traktatu to „Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć”. Wspomniana cenzura sprawiła, iż pierwsze wydanie zawierało tylko trzy księgi. Pełna edycja dzieła miała miejsce dopiero w 1554 roku w Bazylei, w niemieckim tłumaczeniu. Pierwsze polskie tłumaczenie miało miejsce kilka lat po śmierci Frycza Modrzewskiego, ale nie zawierało kontrowersyjnej księgi dotyczącej spraw religijnych.

Tytułowe „ksiąg pięć to”:
-o obyczajach
-o prawach
-o wojnie
-o kościele
-o szkole.
W kwestii obyczajów Modrzewski prezentował rygoryzm bliski surowym naukom reformacji. Zalecał:

Niechże tedy pilności przyłożą rodzice, aby syny swoje temi naukami wyćwiczyli, … aby je powściągali od rozkoszy; bo gdzie te panują, tam się cnota ostać nie może… A nie tylko niech i je ciągną do mierności jedzenia i picia, ale też niech je zwyczają ku wycierpiemu zimna i gorąca i twardej pościeli: tylko tego strzec, aby co siłom ich i zdrowiu nie szkodziło, o które trzeba pilne staranie mieć, aby myśl wolniejsza była a do wszytkiego gotowsza i ostrzejsza. Niechby im też zakazowali towarzystwa ze złemi ludźmi, słowa i sprawy wszytkie ich niechajby sterowali ku czci a przystojności, ku sprawiedliwości, skromności, cichości i ku skłonności; zaś sprośności, krzywdy, gniewu, zazdrości, nadętości, zbytku i okrutności niecił się im każą pilno strzec…

Prawdziwie rewolucyjne były tezy zawarte w księdze drugiej. Modrzewski wzywał do ustanowienie równości wszystkich mieszkańców państwa wobec prawa. Przypomnijmy, iż postulaty takie doczekały się w Europie spełnienia dopiero na skutek Rewolucji Francuskiej i wojen napoleońskich, czyli dopiero na przełomie XVIII/XIX wieku (ok. 250 lat po wydaniu dzieła Modrzewskiego). Sugerował też, by ciężej karać osoby możniejsze, piastujące urzędy – bowiem gdy ludzie bogatsi i potężniejsi dopuszczają się zła, gorszą swoimi czynami maluczkich.

Księga „o wojnie” to potępienie wojen zaborczych. Z pewnością była ona wyrazem wysokiej kultury i moralności autora, niemniej trudno uznać ją za radykalną. Zawarte w niej tezy pojawiały się bowiem już na początku XV wieku w polskiej myśli politycznej (Paweł Włodkowic), a w XVI wieku również w myśli hiszpańskiej (tzw. szkoła z Salamanki).

W części traktatu poświęconej sprawom kościelnym, autor zalecał swego rodzaju demokratyzację Kościoła – wierni winni wybierać biskupów, zaś władzę papieża należy umniejszyć. W tym drugim punkcie Modrzewski przywoływał stare spory prymatu papieża/soboru.

Ostatnia z ksiąg zaleca większą dbałość o ludzi wykształconych, którzy nie cieszą się jednak pełnią praw, ponieważ często pochodzą z plebsu. Widać tutaj powrót do tezy o równości wobec prawa.

„O poprawie Rzeczypospolitej” to dzieło wyprzedzające swoją epokę. Niektórzy jednak twierdzą, iż postulaty Frycza były wręcz utopijne.