Mikołaj Rej

Mikołaj Rej uchodzi za jednego z twórców literatury polskiej i chyba każdy uczeń zna jego słowa: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, że Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. W swojej twórczości Rej posługiwał się wyłącznie językiem polskim, chociaż znał łacinę i tłumaczył z tego języka. Warto odnotować tę różnicę z Janem Kochanowskim, innym gigantem renesansowej literatury, który tworzył w obu wspomnianych językach. Wynikało to zapewne w dużym stopniu z różnicy wykształcenia obu poetów – Kochanowski zwiedził świat i uczęszczał na wiele uniwersytetów. Rej był zasadniczo samoukiem i jego wiedza, chociaż niemała, nie została uporządkowana przez rygory solidnego akademickiego wykształcenia. Wprawdzie przez pewien czas studiował w Krakowie, ale oddawał się tam raczej życiu towarzyskiemu niż naukowemu.

Rej urodził się w 1505 roku, jako potomek szlachcia–analfabety. W latach dojrzałych nie stronił od działalności politycznej, biorąc udział w sejmach i sejmikach. Życie poety przypadło na początek reformacji, okres sporów religijnych. Sam też, powodowany między innymi antyklerykalizmem, został protestantem i bronił tej doktryny w wielu swoich pismach. Spośród tych pism religijnych najbardziej znany jest traktat „Postylla”(1557). Według Czesława Miłosza, wybitnego znawcy nie tylko literatury, ale i myśli teologicznej, rozważania Reja są „naiwne” i „domorosłe”. Mimo to, zdobyły w swoim czasie dużą popularność.

Warto zwrócić uwagę na pewien paradoks. Zapoczątkowana przez Marcina Lutra reformacja kładła nacisk na surowość obyczajów, powagę i skromność. Jak jednak zauważył historyk, profesor Janusz Tazbir, na ziemiach polskich bunt przeciw katolicyzmowi miał formę dużo bardziej „ludzką”, mniej fundamentalistyczną. W porównaniu ze współwyznawcami z zachodu Europy, polscy protestanci rzadziej i z mniejszą stanowczością potępiali radości ziemskiego życia. Doskonałym przykładem takiego podejścia jest właśnie Rej, u którego religijność splatała się z wychwalaniem szczęścia, jakie dać może ten świat. Fraszki („figliki”) Reja są często wulgarne i frywolne.

Istotny jest język Reja. Większość jego utworów jest wierszowana, napisana językiem zbliżonym do potocznego. Badacze zestawiają polskiego poetę z Franciszkiem Rabelaisem (1494-1553), fracuskim pisarzem, autorem „Gargantui i Pantagruela”, jednego z największych arcydzieł literatury światowej. Rabelais w swoich utworach sięgał po francuszczyznę zwykłych ludzi, nie zaś po gładkie frazy humanistów. Podobnie czynił Rej w Polsce – co interesujące, Tadeusz Boy-Żeleński, który tłumaczył „Gargantuę…”, wzorował się właśnie na frazach Reja.

Rej pozostawił po sobie wiele pism. Wśród najważniejszych znajduje się „Zwierciadło” (1568), łączące wiersz i prozę, inspirowane myślą innego z twórców reformacji, Jana Kalwina. Częścią tego utworu jest spisany prozą „Żywot człowieka poczciwego”. Autor zachwala skromne życie na wsi, ale podkreśla, że w takim życiu nie brak radości. Poszukiwaniu idealnej drogi życiowej poświęcił Rej również wcześniejszy o dekadę „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego”(1558). Prócz tego stworzył także satyryczną „Krótką rozprawę między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” (1543), złośliwie komentującą rzeczywistość szlacheckiej Rzeczypospolitej. Dialog był zresztą formą często pojawiającą się w utworach Reja – np. w „Żywocie Józefa” (1545), czy „Kupcu” (1549). W 1546 ukazało się jego tłumaczenie psalmów („Psałterz Dawidów”).

Rej był z pewnością postacią złożoną – teolog walczył w nim z rubasznym szlachcicem. Jego twórczość do dziś wzbudza kontrowersje. Niektórzy uważają go za typowego sarmatę, zabawiającego przyjaciół wierszowanymi żartami. Inni zwracają uwagę na nowatorskie wykorzystanie języka potocznego, a także celne oddanie mentalności ludzi epoki.