Streszczenie:
„Krótka rozprawa...” została wydana przez Reja w 1543 roku w Krakowie, pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Jej pełen tytuł to „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają, a takież i zbytki i pożytki dzisiejszego świata”. Utwór ma formę wierszowaną i jest dialogiem – przypomnieć należy, iż wiele z utworów Reja jest dialogami właśnie (np. „Żywot Józefa”, czy „Kupiec”)
Tekst zaczyna się od krótkiego wprowadzenia, zachęcającego do przeczytania tekstu i przedstawiającego postacie:
Rozmawia tu z sobą trojaki stan:
Pan, wójt prosty, trzeci z nim pleban,
Wyczytając przypadłe przygody,
Skąd przychodzą ludziom zysk i szkody.
Dalsza część utworu to gorący spór między wspomnianymi trzema postaciami. Każda z nich reprezentuje swoją klasę, ale także ma cechy indywidualne.
„Krótka rozprawa…” ma przesłanie antyklerykalne, co nie dziwi, zważywszy na związki Reja z reformacją. Zarówno wójt, reprezentujący chłopstwo, jak i Pan, przedstawiciel szlachty, przedstawiają długą listę zarzutów względem kleru. Zarzucają plebanowi, że księża niestarannie spełniają obowiązki kościelne i męczą ludzi dziesięciną. Bardziej niż o służbę Bogu, chodzi im o dobra materialne. Pleban broni swojego stanu, podkreślając, iż za służbę należy się zapłata. Zwraca uwagę, iż szlachta, atakując ludzi kościoła, przejawia hipokryzję – sama bowiem korzysta z urzędów, by zdobywać pieniądze. Chłopi zarzucają zaś szlachcie (ustami wójta) rozrzutność – oczywiście jest to rozrzutność kosztem uboższych, których zmusza się do pracy ponad siły. Zarówno pleban, jak i pan oskarżają chłopa o lenistwo i niespełnianie obowiązków. Wszystko to rysuje obraz nierozwiązywalnego sporu społecznego – do takiego też wniosku dochodzi pleban.
Gdy postacie się rozchodzą, zjawia się personifikacja Rzeczpospolitej. Żali się:
Wszytcy na ten nierząd narzeka[ją!]
Widzą, iż źle coś, gdy nic nie dbają.
[…]
A snadź mie ci więcej opuszczają,
Którzy ze mnie dobrodziejstwo zn[ają]
Wbrew pozorom utwór ma optymistyczne przesłanie. W zakończeniu, skierowanym do czytelnika, autor zauważa:
Proszę, abyć nic nad myśl nie było.
Wszak są różno przełożone stany,
W każdym wielką zacność w ludziach [znamy,]
Ale gdy też kto z miary wykroczy,
Nie źle by mu prawdę rzec i w oczy.
[…]
A tak i ty miej na to baczenie,
Iż jest różne w ludzioch przyro[dzenie,]
A rozlicznie ludzkie sprawy rząd[zi —]
Cnoty sie dzierż, tać nigdy n[ie błądzi.]
„Krótka rozprawa” to nie lament nad upadającą Ojczyzną – wręcz przeciwnie. Autor zwraca uwagę na bolączki swojego kraju, by umożliwić jego reformę. Wierzy też, że są porządni ludzie, którzy zajmą się naprawą państwa.
Plan wydarzeń:
1. Przedstawienie czytelnikowi zalet lektury.
2. Pan i Wójt przedstawiają zarzuty wobec Plebana:
- na pieniądzach, niedbałość w obowiązkach religijnych, łupienie chłopów.
3. Obrona Plebana (twierdzi, że za swoje posługi zasłużył na zapłatę).
4. Argumenty Plebana wobec Wójta i Pana:
- lenistwo, pijaństwo (wobec Wójta)
- skupienie na karierze, lekceważenie potrzeb Kościoła (wobec Pana).
5. Rozejście się rozmówców, bo uwadze Plebana, że sporu nie da się rozwiązać.
6. Zjawienie się Rzeczypospolitej i jej lament nad brakiem zgody w kraju.
7. Uwagi końcowe, stanowiące wezwanie do współpracy między stanami i reform.