Geneza
Kazimierz Moczarski był oficerem Armii Krajowej. Formacja ta stała się obiektem prześladowań przez strony powojennych władz komunistycznych. Moczarski został aresztowany, a by pogłębić upokorzenie członka AK, osadzono go w jednej celi z Jurgenem Stroopem, oficerem Waffen SS, odpowiedzialnym za pacyfikację getta warszawskiego (1943).
Moczarski wykorzystał uwięzienie, by odbyć rozmowy ze Stroopem. Spisane po wyjściu na wolność, posłużyły one do odmalowania portretu nazistowskiego zbrodniarza. „Rozmowy z katem” stały się jednym z najbardziej przejmujących świadectw o III Rzeszy i jej funkcjonariuszach.
Czas i miejsce akcji
Moczarski opisuje uwięzienie w celi ze Stroopem i Gustawem Schielke, niemieckim policjantem. Równocześnie w rozmowach bohaterowie powracają do wcześniejszych lat – wysłuchując opowieści Stroopa o jego młodości i karierze w SS. Stroop urodził się w niemieckim Księstwie Lippe, jednak w czasie I i II wojny światowej służył w różnych rejonach Europy.
Jurgen Stroop – charakterystyka
Stroop doskonale pasuje do sformułowania Hannah Arendt o „banalności zła”. Mamy bowiem do czynienia ze sprawcą bestialskich zbrodni, który jest osobą absolutnie nieciekawą. Stroop ma mentalność urzędnika i karierowicza. Wychowany w kulcie władzy i narodu, łatwo przyjmuje rasistowskie ideały narodowego socjalizmu. Stroop uznaje naród niemiecki za najwspanialszy na świecie, jednak nie ma specjalnego pojęcia o jego kulturze. Imponuje mu siłą – można powiedzieć, że wyznaje zwulgaryzowaną wersję filozofii Fryderyka Nietzschego (zwulgaryzowaną, gdyż najprawdopodobniej idee filozofa Stroop zna z prasy – książek bowiem nie czyta). Inną koncepcją, która porządkuje świat Stroopa jest rasizm. Żydów nie uznaje w ogóle za ludzi, nie ma więc wyrzutów sumienia, gdy dokonuje na nich zbrodni. Jednocześnie Stroop nie grzeszy odwagą – nie potrafi przyjąć odpowiedzialności za swoje postępowanie w czasie wojny. Podobnie jak wielu nazistowskich zbrodniarzy, tłumaczy, że po prostu wykonywał rozkazy.
Mamy więc od czynienia z prymitywnym karierowiczem – i na takich to ludziach opierał się krwawy system III Rzeszy.
Problematyka
Kazimierz Moczarski dokonuje klarownej analizy psychiki funkcjonariusza zbrodniczego ustroju. „Rozmowy z katem” we wstrząsający sposób ukazują, jak człowiek krok po kroku przeobraża się w bestię – jednocześnie ciągle zwykłym, szarym człowiekiem pozostając. Co istotne, wydaje się, że tacy ludzie byli konieczni do przeprowadzenia Holocaustu. Stroop, mimo swoich ograniczeń, jest systematyczny i pracowity – typowy urzędnik niższego szczebla. A właśnie urzędnicy byli konieczni do koordynacji „przemysłowego ludobójstwa” przeprowadzonego przez III Rzeszę.