Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie – interpretacja i analiza

Cyprian Kamil Norwid nierzadko odnosił się w swoich utworach do bieżących wydarzeń. Zareagował na przykład na wyrzucenie dawnego instrumentu Chopina z okna Pałacu Zamoyskich, co znalazło odzwierciedlenie w wierszu „Fortepian Chopina”. Jednym z najbardziej intensywnych przeżyć w biografii poety (jak i całego narodu) była śmierć Mickiewicza (1855). Do tego zdarzenia odniósł się Norwid w „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie”, kontynuując cykl utworów poświęconych wybitnym jednostkom.

Interpretacja

Wiersz został podzielony na 3 części, które autor wyodrębnił, nadając im numery. Pierwsza składa się z siedmiu tercyn - sześciu kompletnych i jednej niemal w całości przemilczanej. Na początku podmiot liryczny - kierując się bezpośrednio do odbiorców - zadaje pytania Sokratesowi, Dantemu, Kolumbowi, Camoesowi (portugalski poeta renesansowy, prekursor baroku), Kościuszce, Napoleonowi oraz Mickiewiczowi. Ja mówiące wie, iż nie otrzyma odpowiedzi na postawione kwestie, lecz każdą z nich opatruje wielokropkiem, skłaniając odbiorcę do refleksji.

Siedem tercyn tworzących pierwszą część wiersza podporządkowanych zostało tej samej regule nadrzędnej. Podmiot liryczny przywołuje wielkie postacie, które za życia doświadczyły niezrozumienia, agresji i nienawiści ze strony współczesnych, zaś wkrótce po śmierci okrzyknięte zostały bohaterami. Sokrates został przecież oskarżony o demoralizację młodzieży (w rzeczywistości postrzegano go jako zagrożenie dla demokracji) i zmuszony do wyboru między opuszczeniem Aten a wypiciem cykuty. Postanowił umrzeć, a już kilka wieków później w dzisiejszej stolicy Grecji stanął jego pomnik. Dante stanął po stronie Białych Gwelfów (oponentów Czarnych Gwelfów), w konsekwencji czego został wypędzony z Florencji i skazany na dożywotnie wygnanie. Z kolei Kolumb utracił na krótko przed śmiercią nadane mu wcześniej przywileje; Camoes był poetą niezrozumianym - w późniejszych epokach uwielbianym; Kościuszko, bohater dwóch narodów, nie znalazł stałego miejsca ani za życia, ani po śmierci; Napoleon - zdobywca i wielki dowódca - został zesłany na wyspę św. Heleny, a odszedłszy doczekał się nie tylko dwóch grobów, ale także wielkiego kultu.

Ostatnia tercyna pierwszej części została poświęcona Mickiewiczowi. Tutaj stosuje podmiot liryczny przemilczenie (oznaczone kropkami). Stawia więc przed odbiorcą trudne zadanie - mianowicie dopowiedzenie treści. Być może chciał on podkreślić w ten sposób wielkość wieszcza (docenianego za życia i po śmierci), być może, po części spełnioną, obawę o przyszły los poety. Wszak ciało Mickiewicza, które spoczęło w Paryżu, zostało później przeniesione do Krakowa, a debaty na temat miejsca pochówku autora „Pana Tadeusza” trwały już kilka chwil po jego śmierci.

Druga część utworu składa się z jednej strofy. Ja mówiące zwraca się do odbiorcy tymi słowami: Więc mniejsza o to, w jakiej spoczniesz urnie, / Gdzie? kiedy? w jakim sensie i obliczu? / Bo grób twój jeszcze odemkną powtórnie, / Inaczej będą głosić twe zasługi / I łez wylanych dziś będą się wstydzić, / A lać ci będą łzy potęgi drugiej / Ci, co człowiekiem nie mogli cię widziéć... Wyraźnie podkreślony zostaje więc fakt, iż jednostki docenione zostają dopiero po upływie pewnego czasu, gdy ich spuścizna może przemówić pełnym i silnym głosem, ukazując swą ponadczasowość.

Ostatnia strofa dzieła (część trzecia) stanowi gorzkie podsumowanie dotychczasowych rozważań. Podmiot liryczny stosuje następujące sformułowanie: Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy. W ten sposób podkreśla kontrast między wybitnymi ludźmi (sprzeczne ciała) a resztą uformowaną ze zwykłej gliny.

Uderzająca jest paralela między tekstem a biografią samego autora. Norwid niemal przez całe życie borykał się z wielkimi problemami finansowymi, a po śmierci spoczął w zbiorowej mogile. Jednak jego dorobek literacki został doceniony przez twórców Młodej Polski. Dzisiaj uważany jest on za jednego z najwybitniejszych polskich literatów.

Istnieje więc mnóstwo argumentów potwierdzających bolesną prawdę historyczną. Prawdziwe zasługi i prawdziwa wartość jednostki docenione zostają dopiero po śmierci, gdy wyplącze się ona z zawiłych relacji międzyludzkich, a przemówi za nią sama myśl uwieczniona na papierze.

Analiza

Budowa utworu jest zróżnicowana. W pierwszej części pojawia się sześć kompletnych tercyn (11, 11, 5) o układzie rymów aab, ccb, ddb, eeb, ffb. Ostatnia z nich - poświęcona Mickiewiczowi - zawiera przemilczenie (rozkłada się ono na 2 wersy). Druga część składa się z siedmiowersowej strofy o przeplatanym układzie rymów (jej drugi wers łączy się z ostatnią tercyną). Z kolei ostatnia zwrotka liczy 6 linijek (pięć po 11 zgłosek, ostatnia 6).

Skomplikowana konstrukcja utworu wiąże się także ze stosowaniem przez Norwida przemilczeń, pytań retorycznych oraz przerzutni. W ten sposób zasugerowane zostają odbiorcy miejsca, w których warto na chwilę się zatrzymać, oddać się rozmyślaniom.

Warstwa stylistyczna wiersza także jest zróżnicowana. Z początku utwór odznacza się prostotą - pojawiają się apostrofy i epitety. Dopiero w drugiej i trzeciej części podmiot liryczny posługuje się metaforami (Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy, Łzy potęgi drugiej), nadając dziełu głęboki, uniwersalny wymiar.