Legenda o świętym Aleksym – opracowanie, interpretacja i analiza, charakterystyka św. Aleksego

Geneza

Polska wersja „Legendy o świętym Aleksym” powstała w pierwszej połowie XV w., a znany nam dziś rękopis, przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, pochodzi z roku 1454. W rękopisie brakuje zakończenia utworu, obejmującego lament członków rodziny świętego oraz opis jego pogrzebu. Autor tekstu pochodził najprawdopodobniej z Mazowsza, na co dość wyraźnie wskazują pewne cechy dialektyczne obecne w utworze. Nic ponadto na temat autora wierszowanej legendy nie wiemy. Samo podanie o żywocie świętego ma z kolei egzotyczne, najprawdopodobniej dalekowschodnie pochodzenie. Historia księcia, który wybrał ascezę, przywędrowała do Europy z Syrii, gdzie przyjęła ona formę opowieści o tak zwanym Mężu Bożym, który w kręgu kultury greckiej i łacińskiej nazwany został Aleksym. Rozprzestrzenianie się kultu świętego od X w. sprawiło, że już w wieku XII był on popularnym świętym także w Polsce, o czym niezawodnie świadczy nadanie patronatu św. Aleksego kolegiacie w Tumie pod Łęczycą. Pojawienie się polskiej wersji legendy o świętym ascecie stanowiło naturalną konsekwencję żywotności jego kultu na ziemiach polskich.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się na przełomie IV i V wieku naszej ery, kiedy to żył według podań święty Aleksy. W polskim utworze czas akcji jest zasygnalizowany we wzmiance o papieżu Innocentym („A w ten czas papieża miano, / Innocencyjusz mu dziano (...)”), co wyraźnie sytuuje akcję utworu w początkach wieku V, na który to okres przypada pontyfikat Innocentego I. Akcja utworu rozgrywa się natomiast w przeważającej części na terenie Rzymu, ale też w Laodycei, na Morzu Śródziemnym i u wybrzeży Syrii.

Motywy

Motyw księcia-ascety zaczerpnięty został z buddyjskiej opowieści o anonimowym możnowładcy, który w imię duchowego rozwoju porzucił dom rodzinny i bogactwo, aby oddać się ascezie. Odrzucenie wszystkiego tego, co zbędne w naszym życiu, skupienie się na autorefleksji i medytacji w celu ubogacenia swojego świata wewnętrznego jest typowe dla mentalności dalekowschodniej.

Motyw świętości wyznawcy, to ideał człowieka świeckiego, który przez całe swoje życie daje przykład postawą wiernego chrześcijanina, gorliwego w przestrzeganiu nakazów religijnych, i który w każdej minucie życia, każdym czynem dążący do świętości.

Motyw „fuga mundi” wiąże się z wiarą w możliwość osiągnięcia doskonałości wyłącznie za sprawą odcięcia się od świata i jego doczesnych problemów.

Interpretacja i analiza

Polska wersja „Legendy o świętym Aleksym” ma postać wierszowaną, przy czym podkreślić należy, że wiersz ten odznacza się niemałą regularnością, gdyż około połowa wersów jest spisana ośmiozgłoskowcem. Utwór otwiera apostrofa skierowana do Boga, zawierająca prośbę o natchnienie autora mądrością oraz o oczyszczenie jego serca, które pozwolą mu godnie opisać losy jednego ze świętych Kościoła. Tuż po tym krótkim ustępie o charakterze autotematycznym autor przechodzi do opisu dziejów popularnego, zwłaszcza w późnym średniowieczu, świętego. Już wcześniej zostało zasygnalizowane, że główną inspiracją dla historii o świętym Aleksym było podanie z Dalekiego Wschodu, najpewniej zaś z kręgów buddyjskich, które do Europy przywędrowało poprzez Syrię. Nie ulega więc wątpliwości, że sama postać świętego jest na wpół legendarna. Opowieść o księciu-ascecie zyskała na popularności ze względu na swój egzotyczny charakter, ale też z powodu bliskości pewnych jej wątków z przekazem Biblijnym:

Jeśli kto chce iść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech co dnia weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje. (Łk 9, 23)

Te słowa Jezusa Aleksy wprowadza w życie w sposób dosłowny, będąc pełnym determinacji, nie oglądając się za siebie i nie biorąc pod uwagę zdania innych, bliskich mu osób. W jego dążeniu do świętości towarzyszy mu żona, której nakazuje czystość i życie zgodnie z dekalogiem. Kobieta podejmuje się wyzwania nie tylko ze względu na lojalność względem męża, ale też z powodu własnych przekonań:

Krolewna odpowie jemu:
Mam też dobrą wolę k temu
Namilejszy mężu moj!
Tego się po mnie nic nie boj;
Każdy członek w mym żywocie
Chcę chować w kaźni i w cnocie;
Jinako po mnie nie wzwiesz
Dojąd ty żyw, ja też.

Paralela świętości Aleksego i jego żony obecna jest w podaniach o świętym zwanych „wersją małżeńską” legendy.

Charakterystyka świętego Aleksego

Aleksego poznajemy jako syna bogatych, ale też bardzo pobożnych mieszkańców Rzymu. Ponieważ urodził się on po latach oczekiwań rodziców na potomka, należy się spodziewać, iż zarówno jego ojciec jak i matka traktowali go jak dar od Boga. Wychowany przez religijnych ludzi, Aleksy również podążał ścieżką wyznaczoną przez rodziców, a nawet gorliwiej od nich wypełniał przykazania Boga („Więcci mu zdziano Aleksy, / Ten był oćca barzo lepszy”). Udowodnił to przede wszystkim podejmując decyzję o całkowitej ascezie, rezygnując z bogactwa, przyjemności i życia rodzinnego, wystawiając swoje ciało na mróz i deszcz, zjadając resztki pożywienia, które spadły ze stołu jego ojca:

Rozdał swe rucho żebrakom
Śrzebro, złoto popom, żakom.
Więc sam pod kościołem siedział,
A o jego księstwie nikt nie wiedział. (...)
Więc tu leżał podle proga,
Falę, proszę swego Boga
Ano z wirzchu szła przygoda,
Niegdy mroz, niegdy woda.

Potkał na żorawiu oćca swego,
Przed grodem i jął go prosić: (...)
A racz mi swą jełmożnę dać,
Bych mogł ty odrobiny brać,
Co będą z twego stoła padać.

W swym postanowieniu był nad wyraz gorliwy, gdyż do końca swego życia wyrzekał się wszelkich dóbr, wygód i sławy. Gdy tylko, będąc żebrakiem, zyskał podziw wśród mieszkańców Laodycei za sprawą cudownego obrazu Matki Boskiej, który schodził z ołtarza prosząc o łaskę dla niego, opuścił miasto i udał się w kolejną podróż morską, która wyłącznie przypadkiem zakończyła się w Rzymie. Aleksy udał się na dwór swego ojca tylko dlatego, że miał pewność, iż nikt go nie pozna w stroju żebraka i na pewno nie liczył on na powrót do poprzedniego życia. Z pokorą znosił też niewygody i upokorzenia pod okiem rządcy swego ojca.

Aleksego cechowała szczególna dobroć i zrozumienie dla ubogich, o których nie zapomniał nawet na chwilę przed tym, gdy sam zamierzał wejść na drogę ubóstwa. Zabrał on bowiem z domu należące do niego złoto i srebro i oddał duchownym, zaś drogocenny ubiór, który miał na sobie przekazał żebrakom. Nie można mu też zarzucić braku szacunku dla rodziców, bowiem pokornie wykonał Aleksy wolę swego ojca i poślubił cesarską córkę:

Więc k niemu rzekł ociec słowa ta:
Miły synu! Każę tobie,
Pojimże jekąć żonę sobie;
Której jedno będziesz chcieć,
Ślubię tobie, tę masz mieć.
Syn odpowie oćcu swemu,
Wszeko słusza starszemu:
Oćcze! wszekom twoje dziecię
Wierne, dałbych żywot prze cię;
Cokole mi chcesz kazać,
Po twej woli ma się stać.

Słowa te jasno dowodzą, że Aleksy został wychowany na posłusznego, szanującego swych rodziców młodego mężczyznę, jednak stając przed dylematem realizacji zamierzeń ojca, a własnymi gorliwymi przekonaniami, postawił Aleksy na indywidualizm.

Z rozmowy Aleksego z własną żoną w noc poślubną wyłania nam się obraz świętego jako człowieka dość despotycznego, narzucającego swoją wolę poślubionej kobiecie:

Jutroć się bierzę od ciebie
Służy‹ć› temu, cożci jest w niebie; (...)
Miła żono! każę tobie
Służy Bogu w każdej dobie
Ubogie karmi, odziewaj;
Swych starszych nigdy nie gniewaj;
Chowaj się w‹e› czci i w kaźni
Nie trać nijednej przyjaźni.

Jak się okazuje, sądząc z powyższych słów, Aleksy w swym zamierzeniu nie wziął po uwagę zdania i interesów własnej żony, oznajmia jej bez cienia wahania swoją wolę, nakazując jej postępować zgodnie ze swoim planem. Tak się składa, że cesarska córka pokornie godzi się na zalecenia Aleksego, gdyż sama jest nad wyraz pobożną kobietą. Gdyby jednak było inaczej, gdyby okazało się, że Famijana chciała żyć w zgodzie z boskimi przykazaniami, ale jako żona i matka, wówczas mogłaby poczuć się oszukana, a jej życie byłoby stracone. Z tego między innymi powodu niektórzy interpretatorzy „Legendy o świętym Aleksym” zarzucają postaci świętego skrajny egoizm w działaniu. Nie mniejsze znaczenie dla podobnych charakterystyk ma też jego stosunek do rodziców, którzy wyraźnie cierpią po utracie jedynaka:

Więc się na morze wezbrał
A ociec w żałośc‹i› ostał,
I mać miała dosyć żałości;
Żona po nim jeko spita.

Steskszy sobie ociec jego,
Przez swego syna jedynego,
Rosłał po wszym ziemiam lud,
I zadał jim wielki trud;
Strawili wieliki pieniądz,
Swego księdza szukając. (...)
A nie poznał żadny jego;
A oćcu są powiedzieli:
Nigdziejsmy go nie widzieli.
A gdy to ociec usłyszał ta słowa,
Tedy jego żałość była nowa:
Tu jął płakać i narzekać;
Mać nie mogła płaczu przestać.

Aleksy wie o tym, że ojciec go szuka, gdyż rozpoznaje jego ludzi w jednym z miast, w którym żebrze u progu kościoła. Sam też udaje się do niego i niemal prowokacyjnie prosi Eufamijana o jałmużnę, powołując się na imię jego syna, Aleksego. Widzi jakie na ojcu wrażenie wywiera samo wspomnienie o synu, a jednak wciąż uparcie trwa w powziętym postanowieniu.

Wydaje się więc Aleksy człowiekiem pełnym kontrastów: szanującym rodziców, ale egoistycznym, poszukującym w ascezie bliskości z Bogiem, ale przez to oddalającym się od tych, którzy potrzebują go w ziemskim życiu, hojnym dla ubogich i żebraków i jednocześnie głuchym na potrzeby najbliższych mu ludzi. Jego wytrwałość w postanowieniu jest godna podziwu, jednak przeradza się w upór, który drażni współczesnego czytelnika. Na pewno dzisiaj postrzegamy postać Aleksego inaczej, niż to miało miejsce w średniowieczu. Innymi też oczami patrzymy na jego wybory życiowe my, Europejczycy, inaczej spojrzeliby na to mieszkańcy Dalekiego Wschodu. Ta kulturowa egzotyka „Legendy o świętym Aleksym” sprawia, że z jednej strony postać Aleksego wydaje nam się kontrowersyjna, ale też budzi w nas skryty podziw i zainteresowanie.