Słowo „vanitas” oznacza po łacinie marność. Biblijna Księga Koheleta, zawierająca słowa „marność nad marnościami i wszystko marność” (Koh 1,2), uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł kultury, ukazujących przemijalność i kruchość tego świata.
Wątek przemijania obecny był mocno już w twórczości średniowiecznej, by wspomnieć „dances macabres” (tańce śmierci), przedstawiające korowody ludzi i szkieletów złączonych we wspólnym tańcu. W czasach renesansu nieco większy nacisk kładziono na afirmację życia, natomiast w sztuce baroku powróciły niepokoje średniowiecza. W Zachodniej Europy zazwyczaj znajdowały nieco mniej makabryczny wyraz niż wcześniej, chociaż i tu można wskazać wyjątki, takie jak zapowiadający barok obraz Pietera Bruegla „Triumf śmierci” (1562). Rozpowszechniło się natomiast alegoryczne przedstawianie śmierci i przemijania – zazwyczaj przybierało postać martwej natury lub portretu z obecną trupią czaszką.
Wskazać tutaj można chociażby dzieło Hansa Holbeina „Portret Ambasadorów” z 1533 roku. U stóp dwóch wspaniale ubranych dyplomatów znajduje się dziwny element – po bliższym przyjrzeniu okazuje się, że jest to czaszka, ale ujęta z innej perspektywy niż reszta obrazu.
„Portret…” zainspirował Jacka Kaczmarskiego do napisania utworu „Ambasadorowie”. Zacytujmy odpowiedni fragment:
Straszliwy kształt przed nimi zjawia się w pół kroku
i niszczy spokój - czy artysta się wygłupia?
Nie, to nie żart! Na kształt ten trzeba spojrzeć z boku!
Żeby zobaczyć jasno, że to czaszka trupia!
Inny przykład motywu vanitas odnaleźć można na płótnie Caravaggia „Święty Hieronim” (1607 rok). Święty ów był tłumaczem Pisma Świętego na łacinę – i przedstawiony zostaje właśnie w trakcie pracy przy stole. Obok zapisywanych przez niego kart leży czaszka. Jest to niejako podwójne przypomnienie o podrzędnej roli życia ziemskiego wobec wieczności – postać świętego przypomina o konieczności zwrócenia się ku Bogu, a podobne wezwanie niesie ze sobą symbol vanitas.
Niejednokrotnie na obrazach vanitas nie pojawiają się w ogóle postacie ludzkie. Jednak martwe natury nie mają znaczenia jedynie estetycznego – każdy z elementów kompozycji niósł ze sobą pewną konkretną symbolikę, znaną doskonale ludziom epoki.
Średniowieczne tańce śmierci przypominały o kruchości ludzkiego życia. Podobną rolę odgrywa w sztuce barokowej motyw vanitas. Często jednak poznanie sensu dzieł, w jakich motyw ów został zawarty, wymaga znajomości kanonu intelektualnego i estetycznego epoki. Jest to więc zadanie niełatwe dla niewyrobionego widza.
Motyw vanitas był również popularny w literaturze epoki. Wskazać tu można choćby twórczość wielkiego polskiego poety, Mikołaja Sępa-Sarzyńskiego. Zauważa on, że krótko tu na świecie żywie(Sonet II) i nieustannie Śmierć - tuż za nami spore czyni kroki (Sonet I). Podobną konstatację dostrzec można w poezji Daniela Noborowskiego, ze smutkiem odnotowującego: Między śmiercią, rodzeniem byt nasz , ledwie może/ Nazwan być czwartą częścią mgnienia („Krótkość żywota”). Ziemskie bytowanie, to według niego dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt.
Wizje przemijania w literaturze są łatwiejsze do zaobserwowania, niż te w malarstwie. Zazwyczaj autorzy wprost odnotowują kruchość i marność tego świata, nie kamuflując swoich refleksji w wyrafinowane metafory, czytelne wyłącznie dla znawców. Jednak ich dzieła nie są mniej znaczące, bowiem poruszają temat ważny dla każdego człowieka, istotny w każdej epoce.
Należę do osób które mają w zwyczaju przywiązywać się do różnych przedmiotów. Mam kilka kolekcji które bardzo sobie cenię i których...
Epopeja oznacza rozbudowany utwór poetycki o charakterze epickim który ukazuje ważne doniosłe z punktu widzenia danej zbiorowości wydarzenia historyczne kreując...
Literatura może zmienić życie na dobre lub na złe – taki wniosek wydaje się nasuwać po lekturze „Lalki” Bolesława Prusa oraz „Innego świata”...
Zima to najpiękniejsza pora roku. Jest też porą najbardziej tajemniczą i pobudzającą wyobraźnię. Zimą wcześniej zapada zmrok i na niebie szybko pojawiają się gwiazdy....
„Potop” roztacza przed czytelnikiem bogaty krajobraz Rzeczpospolitej z lat 1655 - 1660. Był to okres bujnego rozkwitu baroku epoki kojarzonej w historii polskiej...
Tomek Sawyer to chyba największy łobuz w dziejach literatury! Ten bohater książek amerykańskiego pisarza Marka Twaina przeżył tyle przygód i spłatał tyle psikusów...
Pisarze i filozofowie przekonują nas że przyjaźń to jedna z najważniejszych rzeczy w życiu. Przyjaciel wysłucha nas wspomoże w trudnych chwilach poradzi jak zachować...
Odpowiedź na pytanie czy Tezeusz jest bohaterem bez skazy nie jest odpowiedzią łatwą. Odbiorca mitu widzi obraz człowieka którego po śmierci czczą rzesz ludzi....
„Oblicze wojny” to obraz namalowany techniką olejną na płótnie o wymiarach 100 x 79cm. Powstał on w czasie pobytu Salvadora Dalego w Stanach Zjednoczonych...