Słowo „vanitas” oznacza po łacinie marność. Biblijna Księga Koheleta, zawierająca słowa „marność nad marnościami i wszystko marność” (Koh 1,2), uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł kultury, ukazujących przemijalność i kruchość tego świata.
Wątek przemijania obecny był mocno już w twórczości średniowiecznej, by wspomnieć „dances macabres” (tańce śmierci), przedstawiające korowody ludzi i szkieletów złączonych we wspólnym tańcu. W czasach renesansu nieco większy nacisk kładziono na afirmację życia, natomiast w sztuce baroku powróciły niepokoje średniowiecza. W Zachodniej Europy zazwyczaj znajdowały nieco mniej makabryczny wyraz niż wcześniej, chociaż i tu można wskazać wyjątki, takie jak zapowiadający barok obraz Pietera Bruegla „Triumf śmierci” (1562). Rozpowszechniło się natomiast alegoryczne przedstawianie śmierci i przemijania – zazwyczaj przybierało postać martwej natury lub portretu z obecną trupią czaszką.
Wskazać tutaj można chociażby dzieło Hansa Holbeina „Portret Ambasadorów” z 1533 roku. U stóp dwóch wspaniale ubranych dyplomatów znajduje się dziwny element – po bliższym przyjrzeniu okazuje się, że jest to czaszka, ale ujęta z innej perspektywy niż reszta obrazu.
„Portret…” zainspirował Jacka Kaczmarskiego do napisania utworu „Ambasadorowie”. Zacytujmy odpowiedni fragment:
Straszliwy kształt przed nimi zjawia się w pół kroku
i niszczy spokój - czy artysta się wygłupia?
Nie, to nie żart! Na kształt ten trzeba spojrzeć z boku!
Żeby zobaczyć jasno, że to czaszka trupia!
Inny przykład motywu vanitas odnaleźć można na płótnie Caravaggia „Święty Hieronim” (1607 rok). Święty ów był tłumaczem Pisma Świętego na łacinę – i przedstawiony zostaje właśnie w trakcie pracy przy stole. Obok zapisywanych przez niego kart leży czaszka. Jest to niejako podwójne przypomnienie o podrzędnej roli życia ziemskiego wobec wieczności – postać świętego przypomina o konieczności zwrócenia się ku Bogu, a podobne wezwanie niesie ze sobą symbol vanitas.
Niejednokrotnie na obrazach vanitas nie pojawiają się w ogóle postacie ludzkie. Jednak martwe natury nie mają znaczenia jedynie estetycznego – każdy z elementów kompozycji niósł ze sobą pewną konkretną symbolikę, znaną doskonale ludziom epoki.
Średniowieczne tańce śmierci przypominały o kruchości ludzkiego życia. Podobną rolę odgrywa w sztuce barokowej motyw vanitas. Często jednak poznanie sensu dzieł, w jakich motyw ów został zawarty, wymaga znajomości kanonu intelektualnego i estetycznego epoki. Jest to więc zadanie niełatwe dla niewyrobionego widza.
Motyw vanitas był również popularny w literaturze epoki. Wskazać tu można choćby twórczość wielkiego polskiego poety, Mikołaja Sępa-Sarzyńskiego. Zauważa on, że krótko tu na świecie żywie(Sonet II) i nieustannie Śmierć - tuż za nami spore czyni kroki (Sonet I). Podobną konstatację dostrzec można w poezji Daniela Noborowskiego, ze smutkiem odnotowującego: Między śmiercią, rodzeniem byt nasz , ledwie może/ Nazwan być czwartą częścią mgnienia („Krótkość żywota”). Ziemskie bytowanie, to według niego dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt.
Wizje przemijania w literaturze są łatwiejsze do zaobserwowania, niż te w malarstwie. Zazwyczaj autorzy wprost odnotowują kruchość i marność tego świata, nie kamuflując swoich refleksji w wyrafinowane metafory, czytelne wyłącznie dla znawców. Jednak ich dzieła nie są mniej znaczące, bowiem poruszają temat ważny dla każdego człowieka, istotny w każdej epoce.
Zawód lekarza to jedna z najbardziej interesujących profesji. Nieustannie styka się on ze śmiercią ratuje ludzi przed chorobami i przynosi im ulgę w cierpieniu –...
Nigdy nie sądziłam że niezapomniana przygoda przytrafi mi się podczas drogi do szkoły. Od zawsze przecież chodziłam tą samą ścieżką przez las. Jednak do ostatniej...
Arkady Fiedler w swojej książce „Dywizjon 303” nazywa polskich pilotów biorących udział w bitwie o Anglię współczesnymi rycerzami. Porównanie...
Odpowiedź na pytanie czy kultura polska jest kulturą o cechach mieszczańskich nie jest odpowiedzią łatwą. Można bowiem w polskiej kulturze dostrzec elementy twórczości...
Zazwyczaj gdy mowa o Biblii mamy na myśli jedną książkę. Gdy chodzi o formę fizyczną będziemy mieli rację – Pismo Święte to najczęściej jeden obszerny tom....
Tytuł „Jądro ciemności” ma znaczenie symboliczne. Po pierwsze odnosi się do Afryki jako kontynentu czarnych ludzi – w sensie dosłownym – ale również...
„Lalka” Bolesława Prusa jest dziełem w którym ukazana została szczegółowa panorama polskiego społeczeństwa. Co charakterystyczne dla powieści...
Słowo „vanitas” to po łacinie „marność”. Przez wieki najpopularniejszym językiem w jakim czytano Pismo Święte była bowiem łacina – i właśnie...
„Książka nie jest tak fajna jak film!” – powiedział ostatnio mój kolega. „W filmie widzisz co robią bohaterowie słyszysz jak rozmawiają....