Motywy w poezji Jana Andrzeja Morsztyna – miłość, śmierć, brzydota

Poezja Jana Andrzeja Morsztyna stanowi jeden z najciekawszych przykładów polskiej twórczości barokowej. Najważniejsze dzieła zebrane zostały przez samego twórcę w dwóch książkach poetyckich – dwutomowej „Lirze” (1638 – 1661) oraz liczącym ponad 30 wierszy zbiorze „Kanikuła albo psia gwiazda” (1647).
Twórca sonetu „Do trupa” znany jest przede wszystkim jako reprezentant nurtu dworskiego i niezwykle wprawny naśladowca marinizmu, czyli wywodzącego się z Italii prądu, który zapoczątkował Giambattista Marino. Jako doświadczony tłumacz włoskich utworów Morsztyn z wielką zręcznością przeniósł założenia tego stylu na rodzimy grunt, odsłaniając przy tym swój niesamowity kunszt poetycki.

W dorobku poetyckim Jana Andrzeja Morsztyna znajdują się utwory podejmujące różnorodną tematykę – miłosną, religijną i patriotyczną. Zdecydowanie dominują jednak erotyki, które wyróżniają się dzięki zastosowaniu niebanalnych konceptów, nietypowemu, często żartobliwemu (niekiedy ironicznemu lub uszczypliwemu) spojrzeniu na uczucie oraz doskonałej, dopracowanej formie.

Miłość ubiera Morsztyn w słowa iście po mistrzowsku. Wiele miejsca poświęca jej aspektowi fizycznemu. Kobiecą urodę chwali na wiele sposobów, posługując się różnorodnymi konceptami. Najbardziej charakterystycznym z nich zdaje się ikon, czyli rozbudowane, spiętrzone porównanie polegające na wyliczeniu rzeczy oraz zjawisk i odniesieniu ich do członu nadrzędnego (np. w utworze „O swej pannie” jest to uroda wybranki). Przy tym nie pomija on duchowego wymiaru uczucia, dostrzegając potęgę miłości („Cuda miłości”) oraz sprzeczności, jakie rodzi ona w człowieku (często stosuje metaforykę opartą na kontraście – np. ogień i woda).

Jednym z najciekawszych konceptów zastosowanych przez Morsztyna jest porównanie miłości do śmierci, co uczynił w sonecie „Do trupa”. Eksponuje tutaj wieczny ogień trawiący zakochanego i niemożność odnalezienia przezeń spokoju, co kontrastuje z głębokim spokojem ciała znajdującego się pod żałobnym całunem. Jednak miłość nie jest dla Morsztyna sprawą śmiertelnie poważną, o czym świadczą utwory żartobliwe, uszczypliwe lub ironiczne, w których poeta zdaje się „puszczać oko” do czytelnika (np. „Niestatek” [Prędzej kto wiatr]”).

Przeciwieństwem tak chętnie opiewanego przez Morsztyna piękna jest, rzecz jasna, brzydota. I dla niej nie brakuje miejsca w twórczości polskiego poety, lecz nie stanowi ona tematu dominującego. Utwór „Niestatek [Oczy są ogień]” podkreśla płynne granice i relatywność tego pojęcia, ukazując przy tym decydującą rolę punktu widzenia oraz subiektywność ludzkiego patrzenia na świat.

Miłość, śmierć i brzydota są motywami, które w dużej mierze zdominowały poezję barokową. Obecne są także w twórczości Morsztyna, chociaż zdecydowanie wyróżnia się w niej miłość. Może być ona różnorodna – stanowić źródło cierpienia (przy długiej rozłące – „Tęsknica”), ale także przynosić nieopisaną radość. Pewnym jest jednak, że jej istnienie pozwala odsunąć od siebie myśli o śmierci, brzydocie i tymczasowości ziemskiego życia.